آیت‌الله علی اکبر رشاد در سیزدهمین هم اندیشی اعضای هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که در باب فقه نظام ساز برگزار شده بود به ایراد سخنرانی پرداخته و گفت: در آستانه ارتحال سه علامه بزرگ مرحوم علامه جعفری، علامه امینی و علامه طباطبایی هستیم. هر سه علامه بزرگوار تبریزی هستند که از مفاخر عصر ما محسوب می‌شوند.
وی افزود: علامه امینی با الغدیر، حق قطعی مولای خود امیرمومنان امام علی(ع) را مستند، اثبات ودر عالم فریاد کرد. این سه علامه به اسلام و شیعه بسیار خدمت کردند. علامه امینی شبانه‌روز با امیرمومنان امام علی(ع) محشور بود، وقتی وارد حرم امیرمومنان امام علی(ع) می‌شد با امیرمومنان مواجه شده و با حضرت صحبت می کرد، چنین انسانی با چنین رویه ایکاری همچون الغدیر را استخراج کرد که در تاریخ ماندگار است.
آیت الله رشاد ادامه داد: مرحوم علامه جعفری هم مرد بزرگی بود با همه سادگی، بی پیرایگی و زلالی عمیق اهل معنا بود. مرحوم علامه طباطبایی از جهاتی برای همه شناخته شده است اما عمق عظمت معنوی و باطنی علامه طباطبایی آنگونه که باید شناخته نشده است. او را بیشتر به حکمت می‌شناسند در حالی که او در فقه و اصول فوق‌العاده بود و اگر ایشان وارد فاز مرجعیت می‌شد به طور قطع مرجعیت او پا می گرفت. او در مقامات معنوی درجات عالی داشت. همه ما وامدار این شخصیت‌های بزرگ هستیم.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه نظام پردازی دینی از دغدغه‌های اساسی ما از بدو تأسیس پژوهشگاه بوده است. عنوان کرد: در نخستین طرح‌های تحقیقی دو طرح استخراج نظام از سیره نبوی و طرح فلسفه دین بود. مباحث پیش رفته اما فراخور اهمیت مسئله جلو نرفته است. در فلسفه مضاف و تولید علم خوب پیش رفتیم و زبانزد هستیم اما در زمینه نظام‌سازی و نظام پردازی آنگونه که شرح مطلب بود پیش نرفتیم، اما دو سه سالی است که این دغدغه تقویت شده و جدی دنبال می‌شود.
رئیس سیاستگذاری حوزه های علمیه بیان کرد: در موسسه آموزش عالی امام رضا(ع) مباحث فقه نظام‌ساز مطرح و مدت زیادی به آن پرداخته شده است. حاصل بحث هم چیزی حدود ۲ هزار صفحه آن پیاده و هزار صفحه ویرایش شده است که در دو جلد تنظیم کردند و در نمایشگاه تخصصی آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) ارائه شده است.
تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه در هر حوزه و قلمروی باید اختصاصات و ویژگی‌های مطالب کلی لحاظ شود. اظهار کرد: به عنوان مثال مولفه‌های نظام در سیاست، اقتصاد، مدیریت، فرهنگ و حوزه‌های مختلف متفاوت است. نباید تصور شود که در پژوهشکده‌ها نظام نداریم به عنوان مثال در پژوهشکده حکمت ما یک نظام فلسفی داریم؛ زیرا حکمت ما یک نظام یا دستگاه است و و صرفاً علم نیست بلکه یک نظام فکری است. کلام ما نظام دارد. همه ابعاد و عرصه‌های معرفتی که پژوهشگر روی آن کار می‌کند داری نظام است.
وی افزود: فرهنگ اسلامی ما خود یک نظام است که ساختار، مولفه‌ها، غایت، اجزا و روشی دارد. فرهنگی که ما دنبال آن هستیم فرهنگ دستگاه و نظام است. فرهنگ عالم زیستی و یک دستگاه، فضای زیستی کاملاً منسجم، مرتبط و دارای مولفه‌های معین است. هیچ پژوهشکده و و بلکه هیچ گروهی بدون ارتباط با نظام‌پردازی نیست، در همه گروه‌ها ما با نظام‌سازی سروکار داریم.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه فلسفه ما باید نظام فلسفی اسلام را ارائه و برای آن مبنا تولید کند. ابراز کرد: برای نظام سازی علوم و فلسفه می تواند بیشترین نقش را ایفا کند هم نظام خود را تعریف کند و هم مبنا تولید کند و دیگر گروه‌ها را کمک کند که مبتنی بر مبانی فلسفی خود نظام‌پردازی کنند. در گروه اقتصاد نیازی نیست به دیگر گروه‌ها کمک کنیم اما گروه کلام، و گروه فرهنگ، گروه اخلاق یا گروه فلسفه باید دیگر گروه‌ها کمک کند.
رئیس سیاستگذاری حوزه های علمیه با بیان اینکه پیش فرض ما این است که نظام نمی‌تواند تک بعدی باشد. عنوان کرد: یعنی وقتی می‌گوییم نظام اخلاقی نمی‌خواهیم صرفا یک مشت فضایل اخلاقی دسته‌بندی و بسته بندی شده را ارائه کنیم چراکه نمی‌شود مبانی فضایل و رذایل اخلاقی و پیوند آن با فلسفه را نادیده گرفت. اخلاق را نمی شود از احکام، فقه و شریعت به معنی اخص جدا کرد، اگر شریعت بدون لحاظ اخلاق تبدیل به فقه شد آن فقه اسلامی نیست چراکه فقه اسلامی در پیوند با اخلاق است حتی گاهی اخلاق نقش مبنا را در ارتباطات فقهی ایفا می‌کند. اخلاق از شریعت و فقه جدا نیست هر دو آنها از کلام، فلسفه وعلم دینی جدا نیستند. اقتصاد اسلامی علم اقتصاد اسلامی لازم دارد و نمی‌شود اقتصاد اسلامی را با علم سکولار طراحی کرد و به اجرا گذاشت. اقتصاد اگر اسلامی است باید علم آن تولید شود و با علم دینی و اسلامی نظام اقتصادی اسلام پیاده شود.
وی ادامه داد: نمی‌شود با گزاره‌های اقتصاد اسلامی نظام اقتصادی اسلامی را کشف، استنباط و تنظیم کرد اما همه را به کمک گزاره‌های علم اقتصاد سکولار اجرا کرد. ما باید نظام اقتصادی اسلامی را مبتنی بر فلسفه اسلامی، کلام اسلامی و علم اسلامی تولید کنیم، این علم را هم ما باید از دین اخذ کنیم. بدون بینش، کلام، فلسفه، علم دینی، معنویت، باطن و ملکوت عالم نمی‌شود اقتصاد، سیاست، فقه و اخلاق اسلامی را طراحی کرد.
تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه در معرفت دینی پنج ضلع بینش، علم، اخلاق، معنویت وفقه باید در چهار ارتباط بشری تدبیر شود در آن صورت نظامات تولید می‌شود. گفت: دین دستگاه معرفتی، رفتاری، سلوکی، فراگیر، کامل و جامع است که از مبداء وجود صادر شده و هدفمند است و جهت‌گیری آن کمال نفوس در افراد و تدبیر شئون حیاتی انسان در چهار رابطه کلان شامل رابطه انسان با خدا، خود، مردم، و دنیا است.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه این دین مرکب از ۵ نظم کلی حکمی و احکامی است، عقاید یک نظام است. اظهار کرد: دین سعادت دنیا و آخرت انسان را تامین می‌کند. ما دین را یک دستگاه دارای هندسه معین می‌دانیم. نظام در لغت به نخ تسبیح گفته می‌شود که مجموعه عناصر ارزشمند را به یکدیگر پیوند می‌زند.
آیت الله رشاد بیان کرد: عبارات مختلفی برای تعریف نظام گفته شده است، از نظر ما نظام شش ویژگی دارد که سه ویژگی آن اصلی است. نظام مرکب است اما هر مرکبی نظام نیست. اگر از عناصر یکسان چیزی تعریف و ترکیب شده باشد نظام درست نمی شود. باید عناصر نظام مختلف و از مولفه‌های گوناگون تشکیل شود. اینکه مولفه‌ها گوناگون باشند بازهم نظام درست نمی‌شود، گوناگون‌های ناهمسن نمی‌توانند نظام را به وجود بیاورند. باید گوناگون‌های هماهنگ و هم‌ساز کنار هم قرار بگیرند تا نظام به وجود بیاید. باز هم صرف اینکه مولفه‌ها مختلف و سازگار باشند کفایت نمی‌کند بلکه این مولفه‌ها و اجزاء باید متفاعل هم باشند یعنی با هم داد و ستد داشته باشند.
رئیس سیاستگذاری حوزه های علمیه گفت: هر نظامی باید مرز خود را با نظام‌های دیگر تعریف کند تا کجا این نظام است و از کجا نظام دیگر شروع می‌شود. از ویژگی‌های نظام این است که با نظامات مجاور و موازی و با نظامات مترتب و طولی مرز مشخص دارد. خرده نظام‌ها ذیل میان نظام‌ها و میان نظام‌ها ذیل کلام نظام‌ها هستند اما حد و مرز هر کدام باید مشخص باشد.
تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) ابراز کرد: در خرده‌نظام‌ها، میان نظام‌ها و کلان‌نظام‌ها باید مرزهای طولی و عرضی مشخص باشد که به عنوان مثال تا کجا نظام اقتصادی است و از کجا نظام حقوقی شروع می‌شود مرز حقوق و اقتصاد در چیست این دو قرابت‌هایی با هم دارند اما حقوق یک مقوله و اقتصاد امر دیگری است باید بین اینها تمایزی باشد و هر نظامی آن است که مرز خود را با دیگر نظام‌ها در طول و عرض مشخص کرده باشد. هر نظامی غایتی دارد. نظام آن است که جهت‌گیری و هدف‌گیری آن به سمت تامین غایت منظور و مقصود باشد. و بتواند آن غایت را تامین کند. اگر غایت تامین نشود نظام ناقص است.
وی با بیان اینکه بین نظام و الگو فرق است. عنوان کرد: نظام اسلامی با نظام اقتصادی اسلام واحد و ثابت است. نظام واحد است و متعدد نیست. نمی‌شود نظام اسلامی نظام اقتصادی متفاوت داشته باشد. نظام اقتصادی اسلام ثابت است و تغییر پیدا نمی‌کند؛ اما الگو برشی از هر نظام با لحاظ یک سلسله جهات آفاقی و شرایط است که در ظروف متفاوت مختلف می‌شوند. به عنوان مثال وقتی بخواهید اقتصاد اسلامی را در یک کشور صنعتی، کشاوری یا فراصنعتی تعریف کنید در هر کدام الگوی متفاوت به دست می‌آید.
آیت الله رشاد اظهار کرد: با توجه به شرایط، زمان و مکان در طراحی الگو اثر می‌گذارد. الگو برشی از نظام هست یعنی عناصر اصلی نظام در آن ثابت است اما یک سلسله عناصر متغیر باید به دخالت کند که این الگو متناسب برای تحقق و اجرایی شدن در ظرف خاص شود. با توجه به اینکه ظروف، شرایط و آفاق تفاوت پیدا می‌کند و متغیر است این جهات متغیر ملحوظ در الگوها تغییر می‌کند. شاید شما بتوانید از یک نظام ده الگو طراحی کنید. اگر روزی فقهای ما مشروطه را تایید کردند به واسطه این بود که حکومت مشروطه الگویی از حکومت دینی با توجه به ظروف تاریخ اجتماعی و سیاسی آن زمان بود و می‌گفتند حکومت مشروطه بهتر از این است که اصلاً احکام اسلام در نظر گرفته نشود، فقها دخیل نباشند، قانون اساسی نداشته باشیم، قدرت و سلطنت مشروط نباشد.
رئیس سیاستگذاری حوزه های علمیه با بیان اینکه زمان صفویه فقهای ما به پادشاه‌ها و سلاطین حکم می‌دادند و پادشاه‌ها و سلاطین ولایت فقها را قبول داشتند و در مقام اجرا فقیه به شاه حکم می‌داد. گفت: الگوی آن زمان فقها در حد بسط ید به حکومت دینی نزدیک‌تر بود. اما در بین الگوهایی که ما تا امروز طی کردیم الگوی جمهوری اسلامی به حکومت اسلامی نزدیک‌تر است. جمهوری اسلامی الگویی از حکومت اسلامی است و تمام حکومت اسلامی نیست. اینگونه نیست حتما هرجا بخواهیم قانون اساسی مصوب کنیم باید قانون اساسی جمهوری اسلامی باشد؛ می‌شود بسیار متفاوت باشد. هیچ آیه و روایتی تفکیک قوا را واجب نکرده است. پیامبر اسلام(ص) تفکیک قوا نداشتند در قضاوت، قانون‌گذاری و اجرا همه جا دخالت داشتند.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه الگو غیر از نظام است و غالبا بین نظام و الگو خلط می‌کنند. اظهار کرد: الگو برشی از هر نظام با وارد کردن و دخالت دادن عناصر مختلفی است که در مقام تحقق آنها دخیل هستند و باید آنها را لحاظ کرد. نظام لخت و عریان را نمی‌شود در ظرف واقع پیاده کرد باید جهات و اقتضائات ظرف واقع را دخیل کرد که نقش اجتهاد اینجا خود را نشان می‌دهد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: الگو نمونه‌ای است که در آن نظام درپرتو مقتضیات زمان و مکان و مسائل فرهنگی و لوازم دیگر منعکس و بازتابیده می‌شود. در الگو باید واقعیت را ببینیم، الگو نمی‌تواند همچون نظام انتزاعی و نظریه محض باشد بلکه باید اثر آن در زمین دیده شود.
