استاد علی اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی شامگاه پنجشنبه در همایش ملی فلسفه معنویت با تأکید بر آراء علامه حسن زاده آملی طی سخنانی اظهار کرد: علامه حسن زاده آملی میراث دار جامع علوم اصیل شیعی بود اما زمانه او را به درستی نشناخت و در آینده عظمت او شناخته خواهد شد. علامه در همه حوزه های حکمت و معرفت سرآمد بود، عظمت و جامعیت ایشان حقا مثال زدنی است و جزو نوادر تاریخ شیعه به حساب می آید.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: دغدغه های آیت الله حسن زاده آملی به اشکال مختلف قابل ملاحظه و شناخت است. من هم کم و بیش با ایشان اُنس داشتم. با حوزه شعر ایشان اُنس ویژه دارم. در مقطعی بنا را گذاشته بودم درباره شعرای حکیم و فقیه تحقیق و تصحیح کرده و مجموعه ای را منتشر کنیم. آن زمان، دیوان شیخ هادی سبزواری را کار کردم. دیوان امام را سرپرستی کردم و تدوین شد. از جمله روی دیوان علامه حسن زاده آملی کار کردم از جمله منظومه «دفتر دل» با ۱۴۰۰ بیت که خود یک دوره عرفان است در محضر ایشان تصحیح کرده و برای انتشار به دانشگاه تهران برای چاپ دادیم که متأسفانه مفقود شد و از دسترس خارج گردید.

وی افزود: یکی از شیوه های فهم دغدغه های یک فرد یا مکتب این است که کلمات کلیدی در آثار آن فرد را جستجو کنیم. همین قاعده را که روی قرآن پیاده کنیم، مجموعه نام ها نشان می دهد که این کتاب آسمانی روی چه مسائلی اهتمام دارد.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه مطالب پرتکرار در آثار فرد را شیوه دیگر برای کشف دغدغه صاحب اثر دانست و گفت: «شب» و «شیدائی» به وفور در آثار علامه حسن زاده آملی دیده می‌شود. بخش معظمی از مضامین، ابیات و اشعار ایشان حکایت از این دارد که اُنس فراوانی با شب دارد. اشعار فراوانی در وصف شب دارد.

وی «عشق» را دیگر واژه پرتکرار در دیوان علامه حسن زاده آملی دانست و گفت: یک سوم یا یک چهارم از غزلیات ایشان مملو از واژه «عشق» و مفردات و مشتقات آن است.

استاد رشاد، «دل» را دیگر واژه پرتکرار در اشعار آیت الله حسن زاده آملی دانست و بیان کرد: اندک شماری از غزل ها، قصیده ها و مثنوی های علامه است که یک یا سه بار واژه «دل» را به کار نبرده باشد.

وی گفت: دیوان علامه حسن زاده آملی می تواند منبع درسی عرفان باشد. اگر برخی از آثار را به درس و بحث بیاوریم کم از منابع درسی رایج نیست بلکه فراتر و مهمتر از آنهاست. معتقدم همین مثنوی «دفتر دل» هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ کمی بالابلند است و جای تدریس و مطالعه دارد.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: از علامه حسن زاده آملی می توان به مثابه یک «قلب شناس» بزرگ نام برد چراکه قلب گرانیگاه معرفت و معنویت است.

وی عنوان کرد: در تحقیقات صورت گرفته، ۱۷۲۸ سرعنوان راجع به قلب در منابع روایی ما بدست آمد. در این مجموعه ۶۰۷ وصف و حالت راجع به قلب آمده است.

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، آیت‌الله علی‌اکبر رشاد امروز در مراسم بزرگداشت ارتحال ملکوتی مرحوم آیت‌آلله حسن‌زاده آملی که در دانشگاه تهران برگزار شد، گفت: در سوگواری حکیمی سترگ، فیلسوفی بزرگ، عارفی عظیم الشان، دانشمندی بی بدیل، فقیه و اصولی، سالکی فاضل و اخلاقی مذهب نشستیم که در عمل تجسم فضائل و انقلابی بی نام و نشان و بی ادعا بودند.

وی افزود: مرگ حق است اما مرگ مردان حق مرگ انسان نیست مرگ انسانیت است. صرفا مرگ یک عالم نیست بلکه به بیان رسول خدا(ص) مرگ علم است. وقتی عالمان از دنیا می‌روند علم هم از جامعه رخت برمی بندد. عروج علامه حسن‌زاده عروج پاره‌ای از علوم در جامعه ما است.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه علامه حسن زاده را می توان تجسم کلمات امیرالمومنین امام علی(ع) در نهج‌البلاغه قلمداد کرد، عنوان کرد: انسان‌ها در مواجهه با علم دو گونه رفتار می‌کنند برخی تنها حافظه خود را انباشته می‌کنند که آنها چیزی جز دائرهالمعارف نیستند و تنها انبانی هستند که گزاره‌های علمی در آنها جایی گرفته است؛ اما عالمان دیگری هستند که علم با حقیقت بصیرت در آنها تجلی پیدا می‌کند. آنها علم را به بصر نمی‌گیرند بلکه علم را با بصیرت درک می‌کنند، در وجود آنها علم، عالم و معلوم متحد می‌شوند. در این حالت علم همان عالم و عالم همان علم است.

رئیس شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه ادامه داد: آنها علم را در قلب، دل و جان خود جای می‌دهند، وجود آنها به علم نورانی می‌شود و علم در آنها تجسم پیدا می‌کند، علامه حسن زاده از زمره چنین عالمانی بودند که علم را به حقیقت بصیرت دریافته بودند و اگرعلم به عقل، قلب، روح و جان آنها هجمه برده بود جان و عقل آنها به پایتخت این مهاجم بدل شده بود.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه در جهل مرکب علم در وجود انسان انباشه می‌شود و یقین او هم به خطا می‌رود، ابراز کرد: مترفین و دلباختگان به دنیا نسبت به ارزش‌ها بی‌تفاوت هستند و سست رفتار و برخورد می‌کنند. نسبت به آنچه دنیا طلبان محکم به آن می‌چسبند شخصیت‌هایی نظیر علامه حسن‌زاده املی از کنار آن به سادگی، با بی‌اعتنایی تمام و زاهدانه عبور می‌کنند. ایشان به حق زاهد و ساده زیست بودند، مردی به این بزرگی در خانه‌ای بسیار کوچک با امکاناتی اندک زندگی می‌کردند.

وی با بیان اینکه انسان جاهل است، گفت: بسیاری از نوابغ تاریخ در پایان عمر به جهل خود پی می‌بردند، در تاریخ بشر نابغه‌ای به عظمت ابن سینا ظاهر نشده یا حداقل شناخته نشده است ایشان در آخر عمر می‌گوید که من اگر نادانسته های خود را زیر پای خود قرار دهنم سرم به عرش می خورد تازه فهمیدم که نمی دانستم.

تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه در قرآن کریم به جهالت انسان اشاره شده است، اظهار کرد: جاهل متوجه جهل خود نمی‌شود مگر حوادثی رخ دهد که جهل و ضعف خود را مشاهده کند. یک نمونه امروزی آن کرونا است که با این همه ادعای بشری در کشف علم، دانشمندان را اسیر خود کرده است.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه خداوند در قرآن می‌فرماید نباید از آنچه جاهلان می ترسند شما هم بترسید، گفت: انسان اگر مرگ را شناخته باشد از آن نمی‌ترسد زیرا انسان وقتی می‌میرد متولد می‌شود چرا باید از مرگ ترسید، مرگ مرگ نیست زندگی است. تنها جاهلان از مرگ می‌ترسند.

رئیس شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه با بیان اینکه شخصیت‌هایی نظیر مرحوم علامه حسن‌زاده آملی انسان‌های خاکی نیستند و افلاکی هستند اگرچه بدن آنها ریشه در زمین و خاک دارد اما روح آنها شاخه و میوه در آسمان دارد و در ملکوت الهی سیر می‌کند. اظهار کرد: آنها با دنیا آمیختگی مختصری دارند چرا که انسان هستند و با دیگران مراوده دارند اما این دنیا برای آنها تنگ است.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه این عالم عالم غیبت است و اشخاصی نظیر علامه حسن‌زاده در عالم حضور حضور دارند، عنوان کرد: یکی از خصوصیات مرحوم علامه حسن زاده غیرمکتوم بودن ایشان بود که اشراقات و اشرافات خود را به سهولت بازگو می کرد.

تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه امثال مرحوم علامه حسن زاده گمگشته حوزه و دانشگاه است، ابراز کرد: علم مدرن علم تجزیه شده است که حقیقت را کامل نشان نمی‌دهد علم به خانه تاریک است بنابراین نمی‌تواند انسان را به کمال برساند. برای پیشرفت ما نیازمند امثال علامه جوادی آملی هستیم که یک عارف و فیلسوف و جامع همه علوم بودند.

وی با بیان اینکه علامه حسن‌زاده آملی مرد اخلاق، معنا، معرفت، حکمت، فقه، اصول، کلام، مهدویت و ادبیات، فیلسوف، متکلم، ریاضی‌دان، منجم، اهل معنا و باطن بود، اظهار کرد: امروز گم‌شده حوزه و دانشگاه افرادی همچون حسن‌زاده آملی است. متاسفانه این نسل در حال منقرض شدن است. باید چاره‌اندیشی کنیم مبادا دیگر حوزه‌ها و دانشگاه‌های ما امثال علامه حسن زاده را تربیت نکند او کسی بود که در حوزه دینی صاحب نظر بود.

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، آیت‌الله علی‌اکبر رشاد در جلسه درس اخلاق که در حوزه علمیه امام رضا(ع) برگزار شد، گفت: یکی از امتیازات مرحوم آیت‌الله حسن‌زاده آملی توانایی ذوقی و ادبی ایشان بود که در ساخت و پرداخت بسیار توانا بودند و کارهای ادبی ارزشمندی انجام دادند که کمتر عالمی امروز همچون ایشان باشد.

وی افزود: درگذشته علمای دینی ادبیات معیار را تولید می‌کردند و به ساحت و ارکان مختلف جامعه، دولت و حکومت تزریق می‌کردند. ادبیات و زبان فارسی در طول تاریخ بیش از آن که مدیون شعرای محض باشد وامدار علمای ادیب و شاعر بود. چرا که شعرای محض توانایی کافی در تولید محتوا و ادبیات را نداشتند اشعار ذوقی و دلنشین می گفتند اما بر مبنای ادبیات به لحاظ محتوا و ساخت زبان اضافه نمی کردند. اگر تاریخ ادبیات را مطالعه کنید این مطلب را تصدیق می‌کنید کسانی که علمای شاعر در ادبیات تاثیرگذار بودند.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه علامه حسن زاده نادره دوران با شخصیت جامع و به معنای کلمه بقیه السلف بودند، عنوان کرد: ایشان در کلام، عرفان، فقه، اصول و فنون، علوم غریبه، هیئت، نجوم و ریاضیات به تمام معنا عالم بودند.

رئیس شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه بیان کرد: ایشان عبارتی دارند که می‌فرمایند کوشش کنید عبد باشید عابد بودن کافی نیست بکوشید عبد باشید، اگر کسی عابد باشد می‌تواند جاهل هم باشد اما عبد بودن مقام دیگری است. مقام اول انسان عبد بودن است پس از آن در جریان مشیت تکمیلی الهی قرار می‌گیرد.

تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) ادامه داد: دلیل اینکه سنت عملی حجت است همین است زیرا فعلی که از معصوم(ع) صادر می‌شود بر اساس حدیث قرب نوافل فعل خداوند است و فعل خداوند نمی تواند خلاف شریعت باشد.

وی با بیان اینکه معصوم(ع) محل تجلی افعال الهی، مشیت‌های تکوینی و تشریعی الهی است. ابرازکرد: آنها فعل و قول خداوند و جانشین او بر روی زمین هستند. ائمه(ع) به مقام عبودیت رسیدند وقتی کسی عبد شود نمی‌تواند بر خلاف اراده مولا حرکت کند.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه امانیسم انسان را جایگزین خدا می‌داند اما در مسئله خلافت و عبودیت انسان جایگزین خدا نیست بلکه جانشین، جلوه و مجرای الهی است. گفت: در عبودیت و خلافت در واقع فرد مظهر و مجرای الهی می‌شود و اصالت خداوند بیشتر و پررنگ تر می شود، نه تنها الله از هستی و مناسبات حذف نمی‌شود بلکه پررنگ‌تر می‌شود و به فرعیت و ثانوی بودن انسان اعتراف می شود که انسان تابع خداوند است.

آیت‌الله رشاد افزود: در عبودیت بر تبعیت و سایه بودن انسان در مقابل حقیقت بودن خداوند اعتراف می شود و این غیر از امانیستم است در امانیست انسان برجسته می شود و خدا کمرنگ می شود امانیست در واقع انسان خداانگاری است و این غیر از آن است که بگوییم انسان نماینده و جانشین خداوند است و به نیابت از او عمل می کند و خود چیزی نیست اصالت با خداوند متعال است.

وی بیان کرد: مرحوم علامه حسن‌زاده آملی تعبیر بسیار زیبا و نغزی دارند مبنی بر اینکه بکوشید به جای اینکه عابد باشید عبد باشید. عابد بودن هنر نیست عبد شدن هنر است، چرا که اگر انسان عبد شود نمی‌تواند جاهل باشد زیرا ایشان صرفاً با علم به بندگی الهی دست پیدا می‌کند؛ اما عابد بودن و مناسک به جا آوردن می‌تواند از اندک اعتقادی بر علم سرچشمه گرفته باشد و اندک انتظامی تحقق پیدا بکند. اما در عبد بودن که انسان نسبت خود را با خداوند متعال بر مبنای رضایت تنظیم می‌کند زمانی رخ می‌دهد که به معرفت دست یافته و علم الهی داشته باشد و بر اساس علم و معرفت و آگاهی چنین چیزی را به دست آورده باشد.

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه مقام عبودیت و معرفت یکی بوده و در پیوند با یکدیگر هستند، عنوان کرد: عبودیت حاصل نمی‌شود مگر اینکه انسان معرفت داشته باشد و چنین عبودیتی بردگی نیست بلکه مقام و جایگاه دارد. چنین بندگی تنزل نیست بلکه تعالی است. مرحوم آیت الله حسن زاده رضوان الله علیه در این عبارت مضمون دقیق عرفانی و کلام هستی شناسی دقیقی را گنجانده است. ایشان خود نیز اینگونه بود.

رئیس شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه افزود: برخی از کلیپ‌ها از ایشان در ملاقات و مواجه با برخی از علمای بزرگ پخش شده نشان می داد که او تا چه حد در قبال اهل معنا و معرفت متواضع بودند در حالی که خود به لحاظ مقام و معرفت مراتب بالایی داشتند که برخی از آنها که با ایشان مواجه می شدند از نظر علمی در حد ایشان نبودند.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه آیت‌الله حسن‌زاده آملی حدود ۲۴۰ کتاب در موضوعات متفاوت و متنوع نوشتند، اظهار کرد: ایشان در جوانی بسیار ریاضت کشیده و چیزهای فراوانی را به دست آورده بودند. در زمینه ارائه یافته ها و واردات قلبی بسیار سخاوتمند بودند و اهل کتمان نبودند.

تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه مرحوم آیت‌الله حسن‌زاده آملی در توحید ذوب شده بودند و هیچ منیتی برای خود قائل نبودند، ابراز کرد: ایشان با آن همه عظمت خود را از یک طلبه کمتر می‌دانستند و بسیار بی‌ادعا و بی پیرایه بودند. در مواجه با مردم تواضع داشتند. ایشان در ذات باری تعالی و صفات و اسماء حسنی الهی فانی بودند.

وی افزود: می‌توان گفت که ایشان از اوتاد روزگار بودند که ما او را نمی شناختیم و از وجود او بهره کافی نگرفتیم. ایشان از سرمایه‌های بزرگ حوزه بودند.

آیت الله علی‌اکبر رشاد در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن عرض تسلیت به مناسبت عروج ملکوتی علامه حسن زاده آملی، اظهار داشت: اربعین امسال با یک غم سنگین و داغ بزرگ رحلت عارف سالک، فیلسوف فرزانه، حکیم عظیم و علامه ذو الفنون آیت الله حاج شیخ حسن حسن زاده آملی همراه شد.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، علامه حسن زاده آملی را از اوتاد روزگار و مردی سراسر نور، سلوک و بهجت الهی معرفی و عنوان کرد: ایشان نابغه دوران و جامع فنون و همچنین مرد اخلاق، علوم لدنی، ریاضت و ریاضیات بود. بی شک با رفتن او بسیاری از ارزش‌ها از جامعه رخت خواهد بست و بسیاری از علوم و معارف با ایشان دفن خواهد شد. علامه بقیه السلف بود و چیزهای زیادی بلد بود که دیگران بلد نبودند قطعاً با رفتن ایشان آنها هم خواهند رفت.

وی با اشاره به اینکه علامه حسن زاده آملی به علومی آگاهی داشت که دیگران از آن آگاه نبودند، گفت: آن علوم تا زمانی که ایشان بودند باقی بود و با رفتن وی آنها نیز باقی نخواهند بود. بعضی از علوم نادر اختصاص به عالمان نادر دارد که با رفتنشان آن علوم نیز می‌روند. برای مثال بعد از رفتن علامه آیت الله نجفی مرعشی علم نسب شناسی از میان حوزه‌ها رخت بربست و امروز ما کسی را نداریم که در این علم خبره باشد چرا که مرحوم نجفی مرعشی نسابه روزگار بود. با رفتن علامه حسن زاده نیز بسیاری علوم خاصه علوم غریبه از دسترس حوزه‌ها خارج می‌شود.

علامه حسن زاده آملی؛ مردی ساکن ملکوت

رئیس شورای سیاست گذاری حوزه‌های علمیه استان تهران، آیت الله حسن زاده آملی را مرد بزرگ و اهل معنا و ساکن ملکوت دانست و ابراز کرد: با ابراز تأسف حوزه‌ها قدر ایشان را نشناختند و آنگونه که حق او بود از وجودش بهره نبردند. علوم و معارف و فنونی که او بر آن مشتمل بود نسل امروز حوزوی از وی فرا نگرفت تا آن علوم استمرار پیدا کند.

آیت الله رشاد با بیان خاطره‌ای از آن مرحوم اظهار داشت: خاطرم هست زمانی که به محضر آن بزرگوار مشرف می‌شدم همانند یک طلبه و شاگردی کوچک در محضر ایشان زانوی تلمذ به زمین می‌زدم اما ایشان سخاوتمندانه و بی ملاحظه آنچه را داشت در سفره تعلیم و تربیت قرار می‌داد و به انسان حبه می‌کرد. اوایل شب گذشته وقتی مطلع شدم روح ملکوتی این عالم ربانی به ملکوت اعلی پیوسته انبوهی از خاطرات در من زنده شد و لحظه‌ای از شب را چشم روی هم نگذاشتم و آرام نگرفتم چرا که انبوهی از خاطرات به من هجوم آورد. مگر می‌شود مهربانی‌ها، سخاوت‌ها و بزرگواری ایشان که همه سراسر تواضع و فروتنی بود را فراموش کرد.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی علامه حسن زاده را به اقیانوس تشبیه کرد و گفت: علامه همانگونه که اقیانوس بود آرام بود، اقیانوس آرام حقیقی علامه حسن زاده آملی است. شخصیتی اخلاق و مجسمه اخلاق بود چرا که بی اندازه تواضع داشت. این مرد با عظمت در مواجهه با دیگران خود را بسیار کوچک‌تر از یک طلبه عادی می‌نمایاند. این اقیانوس به قدری گوهر داشت که سر ریز می‌شد و بسیاری از مشاهدات و تجربیات شخصی خود را بیان می‌کرد. حقاً مربی بود که برای تربیت شوق وصف ناشدنی داشت و اشتیاق بسیاری داشت که آنچه دارد به دیگری هم بدهد.

دیگر کجا حوزه‌های علمیه بتوانند حسن زاده بپرورند

وی در خصوص آثار علامه گفت: قریب به ۲۰۰ اثر از ایشان به یادگار باقی مانده است. آن مرحوم برای تألیف این آثار شب و روز نمی‌شناخت و با این همه اشتغالات اگر کسی به محضر وی مشرف می‌شد با گشاده رویی و مهربانی پذیرایش می‌شد. بعضاً با حوصله می‌نشست و ابیاتی که سروده بود را می‌خواند. ایشان مثنوی دارد که ۱۱۰ بیت است که با عنوان مثنوی «دفتر دل» از آن یاد می‌شود چندین جلسه خدمت ایشان رسیدم تا شرح این اشعار را بنویسم و آن مرحوم هر بار برای نوشتن این شرح وقت گذاشتند.

رئیس شورای سیاست گذاری حوزه‌های علمیه استان تهران با بیان اینکه مرحوم علامه به باطن عالم راه یافته بود، تصریح کرد: ایشان از پوسته ملک خارج و به هسته ملکوت دست یافته بود، او از ظاهر به باطن هستی و هستی مندان نفوذ و رسوخ کرده بود و باطن عالم را می‌دید و در عالم دیگری سیر می‌کرد. شب‌ها تا طلوع فجر صادق بیدار می‌ماند و به تهجدهای طولانی و مناجات‌های سوزناک مشغول می‌شد. بسیاری از اشعار ایشان مناجات است برای همین به دل می‌نشیند.

آیت الله رشاد در پایان خاطرنشان کرد: همیشه می‌گفت تا من شب خوبی نداشته باشم روز خوبی نخواهم داشت اگر شب را به تهجد و تضرع سپری کرده باشم روز خوبی خواهم داشت و وقتی شب خوبی ندارم انتظار داشتن روز خوب را ندارم. آثار ارزشمند ایشان در علوم مختلف سرمایه‌ای است که برای نسل‌های آینده باقی می‌ماند. حوزه‌های علمیه باید چنین تحفه‌ای را قدر بداند و از آن غفلت نکند و مورد کم توجهی قرار ندهد. دیگر کجا حوزه‌های علمیه بتوانند حسن زاده بپرورند.