سخنرانی آیت الله رشاد در دومین سمپوزیوم بین‌المللی و چهارمین سمپوزیوم ملی کریسپر

سخنرانی آیت الله رشاد در دومین سمپوزیوم بین‌المللی و چهارمین سمپوزیوم ملی کریسپر

به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دومین سمپوزیوم بین‌المللی و چهارمین سمپوزیوم ملی کریسپر جمهوری اسلامی ایران صبح روز دوشنبه مورخ ۳۰ خردادماه جاری با حضور آیت‌الله علی‌اکبر رشاد آغاز به کار کرد.

در ابتدای این سمپوزیوم بین‌المللی دکتر جواد محمدی رییس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری ضمن خیر مقدم برخی امور و برنامه‌های علمی این پژوهشگاه را معرفی و تشریح نمود.

در ادامه آیت‌الله علی‌اکبر رشاد رییس و موسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ضمن تقدیر از برگزار کنندگان این سمپوزیوم خطاب به عوامل این برنامه گفت: پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری مانند جبهه شماست و جبهه‌ای در خط مقدم قلمداد می‌شود. آنچه انجام می‌دهید حتما مستحب است و بلکه بعضاً امور شما واجب کفایی است.
وی افزود: وقتی کشوری اعلام می‌کند که به کار شما نیازمند است یعنی کار شما حیاتی است و در همه عرصه‌های حیات بشری موثر است. آمیزه تمدن زیست فناورانه است. اصولاً تمدن از تغییر پدید می‌آید؛ پس کار شما تنها مستحب نیست و بلکه واجب کفایی است. کار مستحب و واجب کفایی کاری الهی است بنابراین کار شما هم الهی است.

آیت‌الله رشاد ضمن اشاره به تاثیرات امور زیست فناورانه در امور فعل هستی و الهی خاطر نشان کرد: شما در پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در حال مطالعه فعل خدا هستید. اگر طلاب حوزه‌های علمیه در حال مطالعه امر خدا هستند، شما نیز در حال مطالعه علم خداوندید. عالم جایگاه جریان فعل الهی است. شما در حال مطالعه فعل خدا بوده پس کار شما واجب است. کار خود را قدر بدانید، همواره با وضو باشید و در حال عبادت چون کار شما الحمد و عین عبادت است. امور شما همانند قرآن خواندن است. چون قرآن هم درحال فهم علم خداست؛ گویا در تمام طول روز و در محیط کار خود در حال خواندن قرآن هستید.

وی با اشاره به تفاوت دیدگاهی روسای جمهور سال‌های قبل امریکا گفت: رئیس جمهور آمریکا معتقد بود که باید بشر را نجات دهد همزمان بوش اعلام کرد که کار در سلولهای بنیادی اخلاقی نیست و این کار دخالت در امر خداست. در آن زمان رهبر فرزانه جمهوری اسلامی ایران دستور داد تا کار در این امر شروع گردد. همین دو تفاوت دیدگاه در کلام است که تفاوت میان ایران اسلامی و امریکای را نمایان می‌سازد.

آیت‌الله رشاد تصریح کرد: رهبر ما میگوید این امر و دخالت در آن لازم است اصلاً هم دخالت در کار خدا نیست. همین دو دیدگاه است که تفاوت‌ها را نشان می‌دهد. گاهی احکامی داریم که کلی هستند، قاعده یعنی اصل یعنی اساس. تغییر در خلقت یک قاعده است هر کاری که از نوع تغییر خلقت باشد جایز نیست کسی که به جای خداوند شیطان را دوست داشته باشد زیان کرده است و کار تصرف در زیست را شیطانی میداند، تغییر در خلقت دقیقا کار شیطان است و جایز نیست و تصرف در آن باید وجود داشته باشد تا تمدن شکل گیرد.

وی ادامه داد: ادله مختلفی بر استفاده از مهندسی ژنتیک وجود دارد. دستور خداوند است که اگر کسی به کار، پیشرفت، علم و تمدن نپردازد، امر الهی روی زمین مانده است. در جای دیگر، خداوند متعال می‌فرمایند که ما شما را از خاک آفریدیم و به عمران آن مامور ساختیم. امر خداوند عمران و آبادسازی است، پس برای این کار، باید به مهندسی ژنتیک و زیست فناوری روی آورد.

سرشت لسانی قرآن کریم و فقه محیط زیست

سرشت لسانی قرآن کریم و فقه محیط زیست

آنچه پیش روی خوانندگان قرار دارد، سلسله مباحثی است برگرفته از دروس خارج فقه آیت‌الله رشاد تحت عنوان «فقه زیست فناوری» که در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) ارائه می‌شود.

آیت الله علی‌اکبر رشاد رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران درسلسله جلسات دروس خارج فقه تحت عنوان «فقه زیست فناوری» با مروری بر مباحث جلسات گذشته بیان کرد: جلسه گذشته راجع به برخی ادله کتابی مربوط به کار علمی در قلمرو مهندسی ژنتیک بحث شد. گفته شد ادله قرآنی را می‌توان به گروه‌ها و دسته‌های چندگانه‌ای تقسیم کرد. پاره‌ای از آیات به طور مطلق و به نحو فراگیر و عام در کاوش و پژوهش حوزه زیستی و زیست‌وران و موجودات زنده و کائنات حیّه لسان تجویزی دارند؛ بلکه بشر را در این زمینه تشویق و ترغیب می‌کند.

سرشت لسانی قرآن کریم

آیت الله رشاد با بیان این که به اختصار به این نکته تفسیری ناشی از سرشت لسانی قرآن اشاره کنم و سپس به توضیح نمونه آیاتی که به کار علمی در خصوص موجودات زیست‌ور تشویق می‌کند برگردم، اظهار کرد: قرآن کریم به جهت ساختار صوری و محتوایی خود اگر هر موضوعی را که مرتبط با شأن و رسالت این کتاب بزرگ باشد با آن رویکرد مطالعه کرده و مرور کنید این تصور در شما قوت می‌گیرد که گویی این کتاب درباره همین موضوع است یا ثقل مباحث این کتاب مربوط به همین موضوعی است که شما در صدد مطالعه آن هستید و این چیز بسیار شگفت و شگرفی است؛ مثلاً اگر بخواهید وارد بحث از توحید و ذات الصفات باری بشوید از باء بسم الله قرآن که آغاز می‌کنید تا سینِ ناسِ این کتاب مقدس و مبارک فکر می‌کنید این کتاب یکسره الهی‌نامه است؛ چنانکه اگر به قصد انسان‌شناسی و مطالعه سرشت و صفات و امور و شئون انسان وارد مطالعه بشوید باز از همان سوره فاتحة الکتاب (دیباچه قرآن کریم) تا سوره ناس آنقدر مطلب وجود دارد و انبوهی از معلومات و اطلاعات مربوط به انسان و در زمینه انسان‌شناسی در این کتاب مطرح شده که تصور می‌کنید کتاب قرآن انسان‌نامه است و اثری در انسان‌شناسی است؛ چنانکه با موضوع مطالعه جامعه شناسی یا حکم شناسی یا مباحث علمی.

وی با اشاره به این که اگر شما وارد قرآن کریم بشوید از آغاز تا انجام این نامه نورانی مطالب فراوانی را فراچنگ خواهید آورد که مربوط به مطالب و مسائل علمی می‌شود به حدی که بعضی از محققین و مؤلفین کتاب‌هایی تحت عنوان قرآن و علم و با نام‌های مشابه دیگر نوشته‌اند، متذکر شد: گاهی غیر مسلمان‌ها هستند که در این زمینه و با این دست عناوین مطالعه کرده و اثر تولید کردند؛ یعنی کتاب‌هایی وجود دارد که مسیحیانی از این زاویه وارد مطالعه قرآن شدند و دریافتند که در قرآن مطالب علمی شگفت و شگرف گسترده و ژرفِ بسیاری وجود دارد و مسائل پیچیده و مسائل پیشرفته و ظرائف و طرائف وسیعی در زمینه‌های علمی در قرآن کریم مطرح شده است.

آیت الله رشاد ادامه داد: در حوزه‌های مختلف مانند مسائل کیهان‌شناسی، مسائل زیستی مربوط به انسان و حیوان و گیاهان، زمین شناسی، مطالعه آثار و خواص زمین، کوه‌ها، دره‌ها و دریاها نکات معتنی بهی در این زمینه‌ها که مطالب علمی قلمداد شود- که پاره‌ای از آنها احیانا جدیدا کشف شده و بسا در قرآن از بعضی از آیات وعده داده شده که بعضی مطالب هست که بعدا به دست خواهد آمد- تصور می‌کنید قرآن کریم در این عرصه و زمینه نازل شده است، این سرشت و خصوصیت کتاب الهی است که بنده خودم این را تجربه کردم.

ادله جواز تحقیق و ژرفکاوی

قرآن (جواز خاص)

وی یادآور شد: دسته دیگر آیاتی است که کشف سنن حاکم بر خلقت را مطرح می‌کند که در موارد خاص و ناظر به نوع خاصی از موجود زنده از جواز و بلکه لزوم مطالعه در اسرار خلقت سخن می‌گوید. از این دست آیات بسیار است و اگر بخواهیم به شمارش آنها بپردازیم قطعاً به صدها آیه بالغ می‌شود.

آیت الله رشاد ادامه داد: آیاتی قهراً مطالعه زیست‌شناسانه و دانش‌ورزانه موضوعات معین و موجودات مشخصی را تجویز می‌کند؛ فقط یک ترغیب عمومی و کلی برای مطالعه مطلق موجودات در قرآن مطرح نیست بلکه نسبت به موارد مختلف از جمله راجع به زیست‌وران و موجودات زنده قرآن کریم ترغیب به مطالعه و پژوهش می‌کند.

وی با بیان اینکه از نگاه قرآن کریم مطالعه زیست‌شناسانه مُجاز و مباح است، اظهار داشت: بعد از این مسئله سخن راجع به این است که اگر ما مطالعه کردیم و کشف سنن و قوانین شد و به اسرار پی بردیم آیا مُجاز به استخدام این سنن و قواعد و قوانین زیستی هستیم یا نه(که همان زیست فناوری می شود).

آیت الله رشاد عنوان کرد: در بررسی آیات زیست‌ورانه قبلاً در یکی از جلسات به آیاتی از سوره واقعه تمسک کردیم؛ جایی‌که فصول 10و 16 گانه‌ای را که موضوع هر یک مسئله مهندسین ژنتیک بود و از جمله آن ساحات، ساحت کلام و الهیات بود، آن‌جا اجمالاً به این آیات اشاره کردیم.

وی با بیان آیات شریفه «أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ عَلَی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لَا تَعْلَمُونَ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَی فَلَوْلَا تَذَکَّرُونَ أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» (واقعه، 57 تا 73 )، تصریح کرد: آیات قبل و بعد هم کاملاً با همین آیات هماهنگ و در پیوند است، در این آیات قرآن کریم پرسش می‌کند آیا شما این مایعی که از مردها خارج می‌شود را دیده‌اید؟ آیا شما آن را آفریده‌اید و یا کلاً خلقی انسان را که ماده اولیه‌اش این مایع هست را شما انجام دادید یا ما خالق هستیم؟! شما که می‌دانید فرآیند پیدایش انسان چگونه است؛ اعتراف کنید که این فرآیند را شما هدایت می‌کنید یا ما آفریننده هستیم؟ که قطعاً ما آفریننده‌ایم در عین حال که ما با این فرآیند، حیات انسان را آغاز و ادامه می‌دهیم با یک فرآیند و واقعه‌ای نیز این حیات را به پایان می‌بریم، ما نه تنها حیات را بلکه موت نیز به دست ماست و کسی هم نمی‌تواند در این زمینه بر ما پیشی بگیرد یا احیانا کسی بر ما پیشی نگرفته است؛ یعنی حیات و ممات اگر به دست ما جریان پیدا می‌کند این بی‌پیشینه است و ما می‌توانیم امثال شما را دوباره بیاوریم یعنی در نشئه و حیات دیگر شما را از نو زنده کنیم، وجود شما را انشاء کنیم زمانی که از آن مطلع نیستید (یعنی قیامت)؛ و وقتی ممکن است فرآیندی را برای پدیدآوردن شما به عنوان موجودات زنده برتر طی کنیم که این کار را انجام داده‌ایم و شما هم بخشی از آن را مطلع هستید و مشاهده می‌کنید، آیا فکر می‌کنید دیگر نمی‌توانیم همین فرآیند را تکرار کنیم؟! یعنی نشئه دیگر و قیامت را برپا کنیم؟ که می‌توانیم؛ این آیات اشاره‌ای به مسائل زیستی و فرآیند حیات و ممات بود.

آیت الله رشاد در ادامه بیان کرد: آیات بعدی از آیه 63 اشاره به موضوع زراعت اشاره می‌کند که شما آنچه را که کشت می‌کنید آیا ملاحظه می‌کنید. آیا شما کشت و زراعت می‌کنید و می‌رویانید یا این ما هستیم که می‌رویانیم؟! حقیقتاً ما زارع و رویاننده‌ایم، ما این هسته و حبّه و دانه را سبز می‌کنیم و این در حالی است که ما می‌توانستیم چنین نکنیم. ما می‌توانستیم به عکس این فرایند عمل کنیم؛ یعنی به جای اینکه این خصلت هسته را که وقتی در شرایطی قرار می‌گیرد سبز بشود بر عکس این هسته نابود شود ولی چنین نکردیم که اگر می‌خواستیم {لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا} ما می‌توانستیم چنین کنیم که کلا بپوسانیم و بخشکانیم و متلاشی کنیم، لاشیء کنیم.

وی ابراز کرد: آیه 69 راجع به آب می‌فرماید {أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ} آیا آبی را که می‌نوشید دیده‌اید. آیا این آب را شما از ابرهای باران‌زا و باران‌خیز می‌بارانید یا این ما هستیم؟! اگر ما می‌خواستیم غیر این می‌کردیم {لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا} این آب نوشیدنی شیرین که شما از آن بهره می‌برید و دوام سلامت و حیات شما در گرو استفاده از آنست این را می‌توانستیم أجاج (تلخ) و ناگوار قرار بدهیم.

آیت الله رشاد با تاکید بر اینکه در روایتی دیگر منسوب به حضرت رسول (ص) آمده که می‌توانستیم این را شور، تلخ و ناگوار کنیم ولی شیرین و گواراست. آیا این شما هستید که چنین می‌کنید یا ما هستیم که در طبیعت این خصوصیات و این نظام علّی معلولی را قرار دادیم، یادآور شد: راجع به آتش سخن گفته می‌شود. شما آتشی را که برمی افروزید آیا شما هستید که آن ماده و وقود آن را فراهم می‌کنید و خاصیت سوختن را در آن قرار دادید و آن آتشگیره‌ای که مثلا نزدیک به کنده‌ای می‌شود و این حالت به وجود می‌آید را شما به وجود آوردید یا ما انجام دادیم؟!

وی متذکر شد: در این آیات سوره واقعه چند نکته زیست فناورانه وجود دارد که قابل طرح است که در جهت بحث به چند نکته اشاره می‌کنیم.

نکته اول: قوانین طبیعت تابع قواعد الهی (نظام علّی معلولی)

آیت الله رشاد بیان کرد: خدای متعال آنچه را که در طبیعت بر اساس جعل و قوانین موضوعه او جریان پیدا می‌کند به خودش نسبت می‌دهد؛ یعنی حتی آنچه را که در طبیعت در جریان است و تصور می‌کنیم که این طبیعت است که خود به خود در آن این اتفاقات می‌افتد اینها را می‌فرماید من انجام دادم. این به چه معناست؟ این قهراً به این معناست که این صورت قضیه را نبینید بلکه سیرت مطلب را ببینید. ظاهر را نگاه نکنید باطن را بنگرید. در باطن این من هستم که عالَم را اداره می‌کنم ولو اینکه قوانین و قواعدی گذاشتم و نظام علّی-معلولی را وضع کردم که در بستر علّی-معلولی و بر اساس این قواعد و سننی که وضع کردم این اتفاقات می‌افتد ولی تحت اراده من است، پس جعل این قواعد از خلق علت و از اعمال این قواعد همگی به من برمی‌گردد. «أم نحن الخالقون»، «نحن قدّرنا بینکم الموت»، «أم نحن زارعون»، «لو نشاء لجعلناه حطاما»، «أم نحن المُنزلون»، «لو نشاء جعلناه أجاجا»، «أم نحن المُنشئون» اینها می‌گویند ما هستیم یا شما هستید.

وی ادامه داد: در واقع همه این کارها را ما انجام می‌دهیم و تلویح به این است که ما برای این امور و شئون علت حقیقی هستیم زیرا قاعده علّیت را ما قرار دادیم، خالق علّت ما هستیم، مُنَفِّذ قوانین و به جریان‌افکننده قوانین و سنن حاکم نیز ما هستیم. همه اینها بر حسب مشیت تکوینیه ما جریان پیدا می‌کند و اگر ما اراده نکرده بودیم نه علّیتی معنا داشت، نه علّتی به وجود می‌آمد، نه جریان قوانین علّی-معلولی سریان پیدا می‌کرد؛ بلکه ما می‌توانستیم بر خلاف کنیم می‌توانستیم به جای اینکه مثلا آب را شیرین و گوارا قرار بدهیم، شور و تلخ قرار دهیم چنانکه در سراسر عالم انبوه آب‌هایی هستند که خاصیتی این چنینی دارند و دریاهایی هستند که قرآن هم به آن اشاره کرده که از یک نقطه‌ای شیرین و گواراست و از یک نقطه‌ای شور و تلخ و ناگوار است.

نکته دوم انسان و طبیعت واسطه اراده الهی

آیت الله رشاد توضیح داد: در عین حال به نقش عامل صاحب اراده مثل انسان در مسائل مربوط به نسل و نیز نقش عامل غیرصاحب‌اراده یعنی طبیعت در مسائلی در همین آیات اذعان می‌شود، در مسائل «نسل» به نقش و کارکرد عامل صاحب اراده یعنی انسان اعتراف شده و در مسائل انزال ماء از ابر و برافروختن آتش اینجا نقش عناصر طبیعی ملاحظه شده و به آن اذعان شده است؛ ولیکن معلوم است وقتی می‌گوییم علّیت نظام علّی-معلولی مجعول ماست، علّیت اراده ماست، علّت مخلوق ماست و قهراً معلول هم مخلوق ما خواهد بود اعمال این فرآیند نظام علّی-معلولی از قِبَلِ ماست. وقتی این بحث‌ها مطرح می‌شود تکلیف علّی واقعی و حقیقی روشن می‌شود اما در عین حال ما در همین نظام علّی‌معلولی فرآیندهایی را تعریف کردیم و عناصری را حق دخالت دادیم به مثابه مُعِدّات که عوامل صاحب اراده مانند انسان و عوامل غیرارادی مانند طبیعت چنان ابزارهای ما و معدّات عمل می‌کنند.

نکته سوم پدیده ها نظامندند

وی عنوان کرد: می‌توان گفت ما با یک فرآیندی و در چهارچوب طور و أطواری این عالم را اداره می‌کنیم، همان‌طور و اطواری که به نمونه‌هایی از آن در همین آیات اشاره شده است؛ مثلاً با این فرآیند که دریا بخار شود و ابر تشکیل شود و باد بوزد و این ابر به سمتی هدایت شود بعد ابر در جایی متراکم شود و فعل و انفعالاتی اتفاق بیفتد و سرانجام قطرات آب یا تگرگ فرود بیاید به هر حال این مسائل باید اتفاق بیفتد و همه اینها معدّات هستند و بالنتیجه انسان در این میان نقش آفرینی می‌کند.

آیت الله رشاد متذکر شد: اینجا قرآن کریم به این حیث و نکته می‌خواهد اشاره کند که طورهایی که ما در آن طورها این فعل و انفعالات را انجام می‌دهیم و این اتفاقات می‌افتد و این پدیده‌ها پیدا می‌شود اما این به این معنا نیست که ما دستمان بسته است ما این فرآیندها را جعل کردیم و آن فرآورده‌ها را پدید می‌آوریم ما می‌توانستیم و می‌توانیم و یا می‌شود که با فرآیندهای دیگری همین پدیده‌ها پدید آیند یا فرآورده‌های دیگر و محصولات دیگری پدید بیایند، این هم باز به نظر می‌رسد که نکته‌ای است که قرآن کریم در این آیات به آن اشاره می‌کند و می‌گوید اگر حتی به شکل دیگری هم اتفاقات جریان پیدا کند باز به تعبیری، ما پشت صحنه هستیم یعنی اگر آب به جای اینکه شیرین وگوارا باشد شور و تلخ می‌شد هم باز ما انجام داده‌ایم و می‌توانیم چنین کنیم، پس بنابراین طرز و طور دیگری هم از ما برمی‌آید و در این عالم به جای آنچه که عادت کردید و مشاهده می‌کنید و دیده‌اید خلاف آن هم می‌تواند اتفاق بیفتد و در آن هم باز نظام علّی‌معلولی مجعول ما و وضعی ما جریان پیدا خواهد کرد.

نکته چهارم خلق دنیا نشانه آخرت

آیت الله رشاد ادامه داد: در این آیات آمده وقتی ما قادریم این نشئه أولی و این خلقت اولیه و این حیات کنونی را پدید بیاوریم نظیر آن را هم می‌توانیم، می‌توانیم نشئه دیگری را یعنی برزخ و قیامت را هم ایجاد کنیم و شما را در عالم برزخ با حیات برزخی و با جسم برزخی در عالم قیامت با حیات قیامی و جسم قیامتی شما را از نو به منصه حیات بیاوریم و بنشانیم زیرا أدلُّ الدلیل علی إمکان شیءٍ وقوعه؛ و وقتی ما یکبار توانستیم این کار را انجام دهیم برای بار دیگر هم می‌توانیم همان را تکرار کنیم.

نکته پنجم فناوری خلقت در ذرات قابل تکثیر

آیت الله رشاد بیان کرد: این آیات تصریح می‌کند که إنشاء انسان کامل و حیوان کامل را می‌توانیم انجام دهیم و همچنین نباتی را با همان ویژگی‌هایی که دارد از یک ماده خیلی جزئی، کامل به وجود بیاوریم. در واقع این یک تلویح به این نکته است که اگر مثلاً مجموعه آنچه که در قالب یک انسان تمام، به منصه ظهور می‌رسد و متولد می‌شود و رشد کرده و بالغ و کامل می‌شود همه اینها در یک ذره نهفته است؛ یک‌ذره قابلیت تکثر و توسعه خویش را از ذره ناچیزی که به چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود تا انسان تمام عیار ارتقاء پیدا کند؛ و در گیاه هم همین نکته مطرح است، این نکته در واقع به نحوی تلویح به امکان إنشاء از سلول‌های بنیادین هم هست، سلول‌های بنیادین در واقع به همین معناست که زیست‌شناس سلول بنیادی را با فناوری و فرآوری و طی فرآیندهای حیاتی خاص به لحاظ علمی به یک انسان کامل و حیوان کامل و گیاه کامل می‌رساند.

نکته هفتم امر به غوررسی در خلقت

رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران با بیان اینکه نکته ششم جواز تکثیر این فناوری که در این آیات به آن اشاره شد، در خصوص امر به غوررسی در خلقت تصریح کرد: این نکته جمع‌بندی نکات است هرچند بعضی از این نکات مستقیماً به بحث ما مربوط نمی‌شود ولی مجموعه نکات این مطلب را القاء می‌کند که این آیات نوعی فراخوان فراگیر پیوسته و بی وقفه‌ای است که خطاب به انسان صادر شده که عالَم را مطالعه کنید، اسرار عالَم را کشف کنید، قوانین و سنن موضوعه و مجعوله ما را در این عالَم کشف کنید و به دست بیاورید و با تدبر عقلی و پژوهش تجربی در خلقت با همه انواع و مراتب آن(یعنی مرتبه انسانی را در این آیات ذکر فرمود، مرتبه گیاهی، درختی، نباتی را ذکر فرمود، در مرتبه جمادی (غیر زنده) آب را ذکر فرمود، در مرتبه جامدات کُنده درخت و آتش‌افروزه را ذکر فرمود) در همه اینها مطالعه کنید.

وی ادامه داد: به این معناست که این آیات به غوررسی و ژرف‌کاوی در کائنات و موجودات زنده و غیرزنده جواز مطلق می‌دهد و ظاهر این آیات این است که بعدها ببینیم آیا قیدها و تخصیص‌هایی هم وجود دارد یا نه؛ ولی فعلاً این آیات بر همان مدعای اول و پاسخ مسئله اول است که ما مطرح کردیم اینکه آیا می‌توان گفت در حوزه زیست و فرآیندهای زیست‌ورانه علی الإطلاق مُجاز به کاوش و کوشش و پژوهش و تحقیق هستیم تا به فناوری زیستی قادر بشویم یا نه، بلکه می‌توان گفت این آیات صریح است در اکتشاف سنن حاکم به انواع خلائق و اسرار مستتر در عالم؛ لازم است که وارد شویم و گویی علاوه بر ترغیب، یک نوع تکلیف هم بر عهده ما هست که برای شناخت خدا، برای شناخت مبداء و برای شناخت معاد به این امر بپردازیم؛ آیات بسیاری از این دست در قرآن کریم است که می‌توان به آنها تمسک کرد که ما فهرست آن را در متن آورده‌ایم.

فقه بیولوژی

فقه بیولوژی

آیت الله رشاد در یازدهمین جلسه درس خارج فقه مهندسی ژنتیک بررسی کرد:
فقه بیولوژی

اشاره:
آنچه پیش روی خوانندگان ارجمند قرار دارد، سلسله مباحثی است برگرفته از دروس خارج فقه آیت الله رشاد که تحت عنوان «فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک» (فقه التکنولوجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه)، هفت صبح روزهای زوج هفته، در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضای تهران ارائه می‌شود. این دروس بصورت برخط (آنلاین) از طریق شبکه ‌اینترنتی Eshia (ایشیا/ مدرسه فقاهت) قابل دریافت است. (روش اتصال به شبکه در پایگاه رسمی استاد، توضیح داده شده است)
ضمنا صوت و متن دروس نیز در پایگاه رسمی آیت الله رشاد، پایگاه رسمی حوزه امام رضا (ع)، کانال آیت الله رشاد و کانال حوزه علمیه استان تهران، در شبکه‌های ایتا، سروش و بله، برای استفاده فضلا و طلاب عزیز متناوبا بارگذاری می‌شود.

جلسه گذشته بعد از بیان اجمالی سه فصل مقدماتی یعنی قواعد نظریه، قواعد اخلاقیه و قواعد فقهیه وارد فصول اصلی فقه مهندسی ژنتیک شدیم.
حدود 15 یا 16 فصل را به عنوان فصول محوری و متن فقه مهندسی ژنتیک مورد بحث قرار خواهیم داد که اولین آن ارتباط مهندسی ژنتیک با التکنولوژیه الحیویّه فی المجالات العلمیه است؛ از این باب که احکام کار علمی در زیست فناوری چیست؟ حکم کار علمی و پژوهش و تحقیق در حوزه زیست‌فناوری علی الإطلاق و قبل از ورود به ابعاد و عرصه‌ها چیست؟
قبل از آنکه به مناهجی که برای تفریع فروع و تفصیل مسائل و نیز تبویب و بَنیَوِه و ساختاربندی همچنین شیوه تخریج و استنباط احکام در این قسم از فقه بپردازیم باید چند پرسش مطرح شود:
• چندگونه کار علمی در ارتباط با تکنولوژی حیوی و زیست فناوری ممکن است انجام داد؟
• انواع و مصادیق اصلی کار علمی در حوزه زیست فناوری کدام است؟
• اجزاء و مراتب فرعی هر یک از این انواع را استقصاء کنیم که چند نوع کار علمی می‌توان انجام داد
• و انواع کارهای علمی دارای چه مراتب طولی هستند؟
• احکام وضعیه‌ای که ذاتاً و به اقتضاء احوال ذاتیه اولیه به آن قسم از کار علمی تعلق می‌گیرد چیست؟ آیا ذاتاً مباح است، جایز است؛ ذاتاً حکم آن چیست؟ جواز، استحباب، وجوب، کراهت، حرمت؛ و نیز به لحاظ احوال عارضه بر هر نوع و هر مرتبه‌ای از هر نوع دارای چه حکمی است؛ مثلا ذاتاً مباح است اما احوالی بر این فعل علمی در این قلمرو عارض شده است. با لحاظ احکام عارضه، احکام ثانویه معطوف به هر یک از این انواع و مراتب چیست؟ اگر مثلا ذاتاً مباح است ولی به جهتی مانند «احتمال ضرر» آیا این فعل همچنان مباح است یا بنابر قاعده احتمال ضرر حق ورود نداریم؛ یا از سوی دیگر اگر ذاتاً مباح است اما ادامه حیات بشر در گرو چنین فعالیت‌های علمی باشد و یک ضرورت قلمداد شود آیا همچنان حکم اباحه است یا مرتبه‌ای فراتر از اباحه؛ مثلاً واجب می‌شود؟

روش شناسی تفرع، تبویب وتخریج

تمامی کار علمی در قلمرو زیست فناوری و در هر نوع و مراتب و رتبه آن باید اولا حکم ذاتی و اولی مورد بحث قرار گیرد که ذاتاً متعلق کدام یک از احکام خمسه تکلیفیه است؛ یا اگر حکم وضعی هم بر آن مترتب است مشمول کدام حکم وضعی خواهد شد؛ ثانیاً حسب عوارضی که متوجه آن نوع از فعالیت علمی یا آن مرتبه خاص از آن نوع فعالیت علمی می‌شود چه تاثیری دارد و حکم ثانوی حالات و انواع و یا مراتب این انواع چیست.
کشف حکم و مرز حوزه مطالعات زیست فناوری
با توجه به روش‌شناسی باید سوال‌ها را منقح کنیم و بگوییم سوال شما چیست. آیا از حکم تصرف و تعدیلات و مطالعه در خلقت برای اکتشاف سنن و اسرار حاکم بر آن علی الإطلاق می‌پرسید؟ آیا یک سوال و در یک مستوی است؟ در مستوای ذاتی و در حد مطالعه و تلاش علمی برای کشف سنن و اسرار علی الإطلاق؟ (زیرا احتمال می‌دهیم عوامل، عناصر و جهات گوناگونی در حکم فعالیت علمی در قلمرو زیست فناوری دخیل باشد)؛ لهذا اول باید بپرسیم مطلقاً جایز است یا مطلقاً جایز نیست (مطلقاً جایز نیست در برابر این اقسام و وجوهی که خواهیم گفت) یا در قسم خاصی از خلقت می‌توانیم مطالعه کنیم؛ مثلاً می‌توانیم سنن و قوانین حاکم بر حیات و هستی موجودات را مطالعه اکتشافی کنیم و می‌توانیم تنها در قسم خاصی از خلقت مثل جمادات مطالعه کنیم و مورد بررسی قرار دهیم؛ یا فراتر از آن یعنی نباتات یا فراتر از آن یعنی اشجار (اگر اشجار فراتر از نباتات باشند و در یک طبقه نباشند) و یا فراتر از اینها یعنی در حیوانات و یا فراتر از اینها یعنی در انسان.
ممکن است کسی بگوید ما قائل به جواز هستیم ولی فقط در جمادات. شما قوانین و سنن مجعوله الهیه را که اراده تکوینیه الهیه را تشکیل می‌دهد در جمادات مطالعه کنید و هیچ محدودیتی نیست؛ دیگری بگوید ممکن است فراتر نیز پیش رفت و در نباتات هم می‌توان به مطالعه علمی پرداخت و قوانین، قواعد، سنن و اسرار حاکم بر آن را کشف کرد (مثلا در نوع جماد هم مُجاز هستیم ولی در بقیه مُجاز نیستیم)؛ و ممکن است دیگری فراتر بگوید که علاوه بر اجازه غوررسی علمی برای کشف قواعد و قوانین و سنن و اسرار خلقت در قلمرو جمادات و نباتات، می‌توانیم وارد عرصه حیوان نیز بشویم و زیست فناوری و شیوه‌های آن را – چون وقتی قوانین و قواعد را کشف می‌کنیم ممکن است فرآیندهای متشکل از این قواعد و قوانین جعلی الهی را تکرار و اعمال کنیم و زیست فناوری اتفاق بیفتد – بگوید علاوه بر جماد، نبات و شجر در قسم حیوان هم مُجاز هستیم اما نباید وارد قلمرو خلقت و حیات انسان بشویم؛ دیگری ممکن است بگوید حتی در موضوع انسان هم می‌توان ورود کرد و برای به‌دست‌آوردن قوانین، قواعد، سنن و اسرار موجود در حیات انسان هم کار علمی اکتشافی کرد.
اقسام دیدگاه ها در مقام کار اکتشافی علمی:
1.موضوع
اگر گفته شود ما قائل به جواز مطلق مطالعات در مطلق خلقت و خلائق نیستیم ولی در قسم خاصی از این خلقت مُجاز هستیم و در قسم‌های دیگر مُجاز نیستیم یا در قسمی مستحب و در قسمی دیگر مکروه است حتی در قسمی مستحب و حتی واجب است ورود کنیم اما در قسم دیگری جایز نیست مثلا کسی قائل شود ورود در حوزه مطالعات انسانی جایز نیست یا در حوزه مطالعات زیست‌فناوران و قواعد و قوانین حیاتی حیوان جایز نیست اما در بخش‌های دیگر جایز است؛ یا به عکس بگوید در خصوص کشف قوانین و قواعد حاکم بر حیات انسان واجب است زیرا تداوم حیات، سلامت یا ارتقاء انسان و بهبود زندگی او برای شاداب زندگی‌کردن و سرزنده بودن در گرو کشف این قواعد و قوانین و کاربرد آنهاست؛ و چون در گرو کاربرد این قوانین است باید این قواعد را کشف کنیم.
2.روش
چیز دیگری که دخیل است در مقابل اطلاق که گفتیم مطلقا جایز است یا نه، شیوه غوررسی و مطالعه علمی است. ممکن است به این شیوه می‌توان مطالعات در خلقت کرد و به شیوه دیگر ممکن نیست؛ مثلاً فرض کنید در سلول‌های بنیادین اگر کار علمی در گرو نابودکردن جنین است جایز نیست اما اگر چنین نیست جایز است؛ یا حتی در مرتبه خاص از غوررسی، ژرف‌نگری و ژرف‌کاوی علمی یعنی مرتبه خاصی از ژرف‌کاوی علمی مُجاز است و مراتب دیگر جایر نیست؛ یا اینکه تا مراتبی مُجاز و بالاتر از آن مُجاز نیست؛ مثلاً شما می‌توانید در حد کشف خصوصیات ژن و خصائص ژنوم انسانی علی الإطلاق وارد مطالعه شوید و حتی برای شناخت خودِ سلول‌های بنیادین منعی نیست اما برای بررسی اینکه چگونه ممکن است سلول‌های بنیادین را دست‌کاری کرد و تصرفات و تعدیلاتی در آن انجام داد که بعد منتهی شود به اینکه آن کشفیات را در خلق نوعی از انسان به کار ببندیم که همانند‌آوری باشد، دیگر جایز نیست.
3.اغراض
چیز دیگری که دخیل است أغراض است. اینکه شما با چه غرضی کار علمی می‌کنید؛ مثلاً فرض کنید کسی بگوید برای پی‌بردن به اسرار خلقت، عظمت خالق و استحکام عقاید جایز است ولی برای جهت دیگری جایر نیست. ممکن است کسی به ظواهر بعضی از آیات تمسک کند و بگوید جاهایی که آیات به ما اجازه دادند که در کار خلقت ورود کنیم و مطالعه علمی و اکتشافی کنیم به قصد درک عظمت خلقت و بزرگی خالق و تحکیم عقاید است اما اگر این نوع فعالیت‌ها به انگیزه دیگر انجام شود مُجاز نیست. در هر حال اگر قائل شویم ژرف‌کاوی برای کشف سنن و اسرار علی الإطلاق جایز است تکلیف روشن است اما اگر قائل شویم علی الإطلاق جایز نیست بلکه به قسم خاص یا مرتبه خاصی از ژرف‌کاوی مقید است یا به غرض، غایت و هدفی خاص مقید است و با هر هدفی نمی‌توان این کار را انجام داد باید تفریع فروع کرده و بپرسیم کدام قسم و نوع از خلقت مُجاز و کدام مُجاز نیست؛ مثلاً به هدف ساخت سلاح بیولوژیک جایز نیست اما به هدف بهسازی حیات و سلامت انسانی جایز است. یا اگر بنا شد شیوه در حکم موثر باشد باید ببینیم کدام شیوه مُجاز و کدام مُجاز نیست. اگر مرتبه‌ای از کار مطالعه علمی مُجاز است باید پرسید کدام مرتبه مُجاز و کدام مرتبه مُجاز نیست. یا اگر أغراض دخیل بود باید بگوییم فعالیت اکتشافی برای کدام أغراض مباح است و برای کدام مباح نیست.
به هر حال احتمالات مختلفی وجود دارد که بر اساس روش‌شناسی‌هایی که عرض شد فعلاً در مرحله مطالعه کلان و مطالعه کلی و بدون ورود در ابعاد و عرصه های 10 و 15 گانه‌ است. فعلاً فقط می‌خواهیم مقام کار اکتشافی علمی را بحث کنیم؛ البته چندان نمی‌توان مرزبندی کرد و بعضی از موارد نیازمند به ذکر مثال است و وقتی وارد ذکر مثال می‌شویم نوعاً مثال را از همان عرصه‌ها و ابعاد 10 و 15 گانه‌ای که برشمردیم- و بعداً به خصوص راجع به آنها بحث خواهیم کرد- مربوط می‌شود و از همان عرصه‌ها باید مثال بزنیم؛ ولی فعلا بنای ما بر این نیست که مثلاً احکام حوزه زراعی-غذایی یا احکام طبی-صحّی یا مثلا احکام اقتصادی-تجاری را بگوییم. فصل اول از محورهای اصلی و اولی متنِ فقهیِ این قسم و فنّ از فقه عبارت بود از احکام فعالیت علمی در قلمرو زیست‌فناوری و به همین لایه و مستوا می‌خواهیم اکتفا کنیم.
احکام فعالیت علمی در قلمرو زیست فناوری:
بررسی ادله
اولین مسئله‌ای که مطرح می‌شود و در مستوای پرسش اطلاقی یعنی حکم چنین فعالیتی به طور مطلق چیست (بدون قیود مختلفی که مورد اشاره قرار گرفت؛ آنها هر کدام موضوع یک مسئله می‌شوند و باید بعد از این مبحث جداگانه به بررسی حکم و ادله آنها بپردازیم) جواز ژرف‌کاوی علمی-اکتشافی در خلقت برای صرفاً کشف قوانین و قواعد و سنن و اسرار خلقت و یا عدم جواز چنین عملی.
ما عرض کردیم ادله مختلفی را می‌توان برای بیان جواز مطلق اقامه کرد؛ از کتاب، سنت، عقل و احیاناً می‌توان تقریر و تقریبی فطری هم بهره برد و بسا بتوانیم اجماعی نیز ارائه کنیم که در زمان خودش مشخص خواهد شد.
قرآن
1.جواز تحقیق و ژرفکاوی
گفته شد می‌توان آیات را چند دسته کرد:
یک: آیاتی که علی الإطلاق بر جواز دلالت دارد. گفتیم دسته‌ای از آیات هستند که امر به اکتشاف سنن حاکم می‌کند که قرآن می‌فرماید می‌توانید آن قوانین و قواعدِ حاکم بر عالَمِ مادی و ماده را مطالعه کنید.
• «قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ فإنَّ الآیه صریحةٌ فی الأمر بالسیر فی الأرض سیر التَدَبُّر و التجریب لأنَّ السیر فی الأرض غیر السفر و کما أنَّ الآیه نصٌ فی الأمر بالنظر إلی کیفیة الخلقه و لا معنا للنظر هاهنا إلا الدقّه العقلیه تارةً و الدراسه التجریبیه اُخری» (عنکبوت،20)
این آیه اولاً صریح در امرکردن به سیر در أرض است. سیر نه از نوع سفر تفریحی و تماشایی بلکه سیر دِقّی، تدبُّری و تجربی منظور است.
نکته دیگر آیه این است که آیه در امرکردن به دقت در کیفیت خلقت صریح و نص است و دستور می‌دهد که به کیفیت خلقت نظر کنید؛ که این نظرِ دقّی است و تماشایی و سطحی نیست.
وقتی خداوند متعال می‌فرماید در این هستی و حیات پیچیده نظر کنید، اطلاق دارد و شامل نظر عقلی می‌شود؛ یعنی در هستی، حیات و خلقت نظر عقلی-فلسفی کنید و هم نظر حسی و تجربی که آن هم نظر و اندیشیدن است.
• «الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ» (ملک،3)
این آیه خیلی آشکار امر می‌کند که به خلقت الهی بازنگری کن، نگاه دوباره کن، نگاه مکرر کن تا از این رهگذر پی ببری که فطور و تفاوتی در خلقت الهی نیست. آیا این جز اینست که یک نگاه عقلانی، تعقلی، برهانی، فلسفی و یک نگاه تجربی، مشاهده‌ای و حسی در خلقت کنید؟ این یعنی شما مُجاز هستید بروید قواعد و قوانین را کشف کنید و به سنن و اسراری که در خلقت وجود دارد پی ببرید.
• آیه دیگر که در همین جهت و تقریباً با همین مستوی دلالت بر مقصود دارد آیه معروف «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» (فصلت،53) است.
این آیه می‌گوید مطالعه آفاقی کنید و در بیرون وجودتان مطالعه کنید، مطالعه أنفسی بکنید و در درون وجودتان مطالعه کنید. آیا مطالعه آفاق و أنفس بدون تدبّر عقلی ناشی از مشاهده حسی و تجربیِ موارد، نمونه‌ها و مصادیق ممکن است؟ که ممکن نیست. و اگر ممکن نیست پس بنابراین قرآن دستور به مطالعه علمی اکتشافی برای دست‌یابی به قواعد و قوانین حاکم و برای اطلاع از اسرار حاکم بر خلقت و موجود در خلقت دارد.
این آیات، دسته اول از آیاتی هستند که بر مقصود یعنی جواز تحقیق و ژرف‌کاوی علمی به أشکال و أنحاء مختلف آن در خلقت ذکر شد و علی الإطلاق اجازه می‌دهد و از مجموعه آنها می‌توان این‌گونه استفاده کرد که در حقیقت همه اقسام خلقت مادی می‌تواند در دسترس ژرف‌کاوی‌های اکتشافی علمی قرار گیرد.