آنچه پیش روی خوانندگان قرار دارد، سلسله مباحثی است برگرفته از دروس خارج فقه آیت‌الله رشاد تحت عنوان «فقه زیست فناوری» که در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) ارائه می‌شود.
آیت الله علی‌اکبر رشاد رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران درسلسله جلسات دروس خارج فقه تحت عنوان «فقه زیست فناوری» با مروری بر مباحث جلسات گذشته بیان کرد: جلسه گذشته راجع به برخی ادله کتابی مربوط به کار علمی در قلمرو مهندسی ژنتیک بحث شد. گفته شد ادله قرآنی را می‌توان به گروه‌ها و دسته‌های چندگانه‌ای تقسیم کرد. پاره‌ای از آیات به طور مطلق و به نحو فراگیر و عام در کاوش و پژوهش حوزه زیستی و زیست‌وران و موجودات زنده و کائنات حیّه لسان تجویزی دارند؛ بلکه بشر را در این زمینه تشویق و ترغیب می‌کند.
سرشت لسانی قرآن کریم
آیت الله رشاد با بیان این که به اختصار به این نکته تفسیری ناشی از سرشت لسانی قرآن اشاره کنم و سپس به توضیح نمونه آیاتی که به کار علمی در خصوص موجودات زیست‌ور تشویق می‌کند برگردم، اظهار کرد: قرآن کریم به جهت ساختار صوری و محتوایی خود اگر هر موضوعی را که مرتبط با شأن و رسالت این کتاب بزرگ باشد با آن رویکرد مطالعه کرده و مرور کنید این تصور در شما قوت می‌گیرد که گویی این کتاب درباره همین موضوع است یا ثقل مباحث این کتاب مربوط به همین موضوعی است که شما در صدد مطالعه آن هستید و این چیز بسیار شگفت و شگرفی است؛ مثلاً اگر بخواهید وارد بحث از توحید و ذات الصفات باری بشوید از باء بسم الله قرآن که آغاز می‌کنید تا سینِ ناسِ این کتاب مقدس و مبارک فکر می‌کنید این کتاب یکسره الهی‌نامه است؛ چنانکه اگر به قصد انسان‌شناسی و مطالعه سرشت و صفات و امور و شئون انسان وارد مطالعه بشوید باز از همان سوره فاتحة الکتاب (دیباچه قرآن کریم) تا سوره ناس آنقدر مطلب وجود دارد و انبوهی از معلومات و اطلاعات مربوط به انسان و در زمینه انسان‌شناسی در این کتاب مطرح شده که تصور می‌کنید کتاب قرآن انسان‌نامه است و اثری در انسان‌شناسی است؛ چنانکه با موضوع مطالعه جامعه شناسی یا حکم شناسی یا مباحث علمی.
وی با اشاره به این که اگر شما وارد قرآن کریم بشوید از آغاز تا انجام این نامه نورانی مطالب فراوانی را فراچنگ خواهید آورد که مربوط به مطالب و مسائل علمی می‌شود به حدی که بعضی از محققین و مؤلفین کتاب‌هایی تحت عنوان قرآن و علم و با نام‌های مشابه دیگر نوشته‌اند، متذکر شد: گاهی غیر مسلمان‌ها هستند که در این زمینه و با این دست عناوین مطالعه کرده و اثر تولید کردند؛ یعنی کتاب‌هایی وجود دارد که مسیحیانی از این زاویه وارد مطالعه قرآن شدند و دریافتند که در قرآن مطالب علمی شگفت و شگرف گسترده و ژرفِ بسیاری وجود دارد و مسائل پیچیده و مسائل پیشرفته و ظرائف و طرائف وسیعی در زمینه‌های علمی در قرآن کریم مطرح شده است.
آیت الله رشاد ادامه داد: در حوزه‌های مختلف مانند مسائل کیهان‌شناسی، مسائل زیستی مربوط به انسان و حیوان و گیاهان، زمین شناسی، مطالعه آثار و خواص زمین، کوه‌ها، دره‌ها و دریاها نکات معتنی بهی در این زمینه‌ها که مطالب علمی قلمداد شود- که پاره‌ای از آنها احیانا جدیدا کشف شده و بسا در قرآن از بعضی از آیات وعده داده شده که بعضی مطالب هست که بعدا به دست خواهد آمد- تصور می‌کنید قرآن کریم در این عرصه و زمینه نازل شده است، این سرشت و خصوصیت کتاب الهی است که بنده خودم این را تجربه کردم.
ادله جواز تحقیق و ژرفکاوی
قرآن (جواز خاص)
وی یادآور شد: دسته دیگر آیاتی است که کشف سنن حاکم بر خلقت را مطرح می‌کند که در موارد خاص و ناظر به نوع خاصی از موجود زنده از جواز و بلکه لزوم مطالعه در اسرار خلقت سخن می‌گوید. از این دست آیات بسیار است و اگر بخواهیم به شمارش آنها بپردازیم قطعاً به صدها آیه بالغ می‌شود.
آیت الله رشاد ادامه داد: آیاتی قهراً مطالعه زیست‌شناسانه و دانش‌ورزانه موضوعات معین و موجودات مشخصی را تجویز می‌کند؛ فقط یک ترغیب عمومی و کلی برای مطالعه مطلق موجودات در قرآن مطرح نیست بلکه نسبت به موارد مختلف از جمله راجع به زیست‌وران و موجودات زنده قرآن کریم ترغیب به مطالعه و پژوهش می‌کند.
وی با بیان اینکه از نگاه قرآن کریم مطالعه زیست‌شناسانه مُجاز و مباح است، اظهار داشت: بعد از این مسئله سخن راجع به این است که اگر ما مطالعه کردیم و کشف سنن و قوانین شد و به اسرار پی بردیم آیا مُجاز به استخدام این سنن و قواعد و قوانین زیستی هستیم یا نه(که همان زیست فناوری می شود).
آیت الله رشاد عنوان کرد: در بررسی آیات زیست‌ورانه قبلاً در یکی از جلسات به آیاتی از سوره واقعه تمسک کردیم؛ جایی‌که فصول 10و 16 گانه‌ای را که موضوع هر یک مسئله مهندسین ژنتیک بود و از جمله آن ساحات، ساحت کلام و الهیات بود، آن‌جا اجمالاً به این آیات اشاره کردیم.
وی با بیان آیات شریفه «أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ عَلَی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لَا تَعْلَمُونَ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَی فَلَوْلَا تَذَکَّرُونَ أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» (واقعه، 57 تا 73 )، تصریح کرد: آیات قبل و بعد هم کاملاً با همین آیات هماهنگ و در پیوند است، در این آیات قرآن کریم پرسش می‌کند آیا شما این مایعی که از مردها خارج می‌شود را دیده‌اید؟ آیا شما آن را آفریده‌اید و یا کلاً خلقی انسان را که ماده اولیه‌اش این مایع هست را شما انجام دادید یا ما خالق هستیم؟! شما که می‌دانید فرآیند پیدایش انسان چگونه است؛ اعتراف کنید که این فرآیند را شما هدایت می‌کنید یا ما آفریننده هستیم؟ که قطعاً ما آفریننده‌ایم در عین حال که ما با این فرآیند، حیات انسان را آغاز و ادامه می‌دهیم با یک فرآیند و واقعه‌ای نیز این حیات را به پایان می‌بریم، ما نه تنها حیات را بلکه موت نیز به دست ماست و کسی هم نمی‌تواند در این زمینه بر ما پیشی بگیرد یا احیانا کسی بر ما پیشی نگرفته است؛ یعنی حیات و ممات اگر به دست ما جریان پیدا می‌کند این بی‌پیشینه است و ما می‌توانیم امثال شما را دوباره بیاوریم یعنی در نشئه و حیات دیگر شما را از نو زنده کنیم، وجود شما را انشاء کنیم زمانی که از آن مطلع نیستید (یعنی قیامت)؛ و وقتی ممکن است فرآیندی را برای پدیدآوردن شما به عنوان موجودات زنده برتر طی کنیم که این کار را انجام داده‌ایم و شما هم بخشی از آن را مطلع هستید و مشاهده می‌کنید، آیا فکر می‌کنید دیگر نمی‌توانیم همین فرآیند را تکرار کنیم؟! یعنی نشئه دیگر و قیامت را برپا کنیم؟ که می‌توانیم؛ این آیات اشاره‌ای به مسائل زیستی و فرآیند حیات و ممات بود.
آیت الله رشاد در ادامه بیان کرد: آیات بعدی از آیه 63 اشاره به موضوع زراعت اشاره می‌کند که شما آنچه را که کشت می‌کنید آیا ملاحظه می‌کنید. آیا شما کشت و زراعت می‌کنید و می‌رویانید یا این ما هستیم که می‌رویانیم؟! حقیقتاً ما زارع و رویاننده‌ایم، ما این هسته و حبّه و دانه را سبز می‌کنیم و این در حالی است که ما می‌توانستیم چنین نکنیم. ما می‌توانستیم به عکس این فرایند عمل کنیم؛ یعنی به جای اینکه این خصلت هسته را که وقتی در شرایطی قرار می‌گیرد سبز بشود بر عکس این هسته نابود شود ولی چنین نکردیم که اگر می‌خواستیم {لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا} ما می‌توانستیم چنین کنیم که کلا بپوسانیم و بخشکانیم و متلاشی کنیم، لاشیء کنیم.
وی ابراز کرد: آیه 69 راجع به آب می‌فرماید {أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ} آیا آبی را که می‌نوشید دیده‌اید. آیا این آب را شما از ابرهای باران‌زا و باران‌خیز می‌بارانید یا این ما هستیم؟! اگر ما می‌خواستیم غیر این می‌کردیم {لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا} این آب نوشیدنی شیرین که شما از آن بهره می‌برید و دوام سلامت و حیات شما در گرو استفاده از آنست این را می‌توانستیم أجاج (تلخ) و ناگوار قرار بدهیم.
آیت الله رشاد با تاکید بر اینکه در روایتی دیگر منسوب به حضرت رسول (ص) آمده که می‌توانستیم این را شور، تلخ و ناگوار کنیم ولی شیرین و گواراست. آیا این شما هستید که چنین می‌کنید یا ما هستیم که در طبیعت این خصوصیات و این نظام علّی معلولی را قرار دادیم، یادآور شد: راجع به آتش سخن گفته می‌شود. شما آتشی را که برمی افروزید آیا شما هستید که آن ماده و وقود آن را فراهم می‌کنید و خاصیت سوختن را در آن قرار دادید و آن آتشگیره‌ای که مثلا نزدیک به کنده‌ای می‌شود و این حالت به وجود می‌آید را شما به وجود آوردید یا ما انجام دادیم؟!
وی متذکر شد: در این آیات سوره واقعه چند نکته زیست فناورانه وجود دارد که قابل طرح است که در جهت بحث به چند نکته اشاره می‌کنیم.
نکته اول: قوانین طبیعت تابع قواعد الهی (نظام علّی معلولی)
آیت الله رشاد بیان کرد: خدای متعال آنچه را که در طبیعت بر اساس جعل و قوانین موضوعه او جریان پیدا می‌کند به خودش نسبت می‌دهد؛ یعنی حتی آنچه را که در طبیعت در جریان است و تصور می‌کنیم که این طبیعت است که خود به خود در آن این اتفاقات می‌افتد اینها را می‌فرماید من انجام دادم. این به چه معناست؟ این قهراً به این معناست که این صورت قضیه را نبینید بلکه سیرت مطلب را ببینید. ظاهر را نگاه نکنید باطن را بنگرید. در باطن این من هستم که عالَم را اداره می‌کنم ولو اینکه قوانین و قواعدی گذاشتم و نظام علّی-معلولی را وضع کردم که در بستر علّی-معلولی و بر اساس این قواعد و سننی که وضع کردم این اتفاقات می‌افتد ولی تحت اراده من است، پس جعل این قواعد از خلق علت و از اعمال این قواعد همگی به من برمی‌گردد. «أم نحن الخالقون»، «نحن قدّرنا بینکم الموت»، «أم نحن زارعون»، «لو نشاء لجعلناه حطاما»، «أم نحن المُنزلون»، «لو نشاء جعلناه أجاجا»، «أم نحن المُنشئون» اینها می‌گویند ما هستیم یا شما هستید.
وی ادامه داد: در واقع همه این کارها را ما انجام می‌دهیم و تلویح به این است که ما برای این امور و شئون علت حقیقی هستیم زیرا قاعده علّیت را ما قرار دادیم، خالق علّت ما هستیم، مُنَفِّذ قوانین و به جریان‌افکننده قوانین و سنن حاکم نیز ما هستیم. همه اینها بر حسب مشیت تکوینیه ما جریان پیدا می‌کند و اگر ما اراده نکرده بودیم نه علّیتی معنا داشت، نه علّتی به وجود می‌آمد، نه جریان قوانین علّی-معلولی سریان پیدا می‌کرد؛ بلکه ما می‌توانستیم بر خلاف کنیم می‌توانستیم به جای اینکه مثلا آب را شیرین و گوارا قرار بدهیم، شور و تلخ قرار دهیم چنانکه در سراسر عالم انبوه آب‌هایی هستند که خاصیتی این چنینی دارند و دریاهایی هستند که قرآن هم به آن اشاره کرده که از یک نقطه‌ای شیرین و گواراست و از یک نقطه‌ای شور و تلخ و ناگوار است.
نکته دوم انسان و طبیعت واسطه اراده الهی
آیت الله رشاد توضیح داد: در عین حال به نقش عامل صاحب اراده مثل انسان در مسائل مربوط به نسل و نیز نقش عامل غیرصاحب‌اراده یعنی طبیعت در مسائلی در همین آیات اذعان می‌شود، در مسائل «نسل» به نقش و کارکرد عامل صاحب اراده یعنی انسان اعتراف شده و در مسائل انزال ماء از ابر و برافروختن آتش اینجا نقش عناصر طبیعی ملاحظه شده و به آن اذعان شده است؛ ولیکن معلوم است وقتی می‌گوییم علّیت نظام علّی-معلولی مجعول ماست، علّیت اراده ماست، علّت مخلوق ماست و قهراً معلول هم مخلوق ما خواهد بود اعمال این فرآیند نظام علّی-معلولی از قِبَلِ ماست. وقتی این بحث‌ها مطرح می‌شود تکلیف علّی واقعی و حقیقی روشن می‌شود اما در عین حال ما در همین نظام علّی‌معلولی فرآیندهایی را تعریف کردیم و عناصری را حق دخالت دادیم به مثابه مُعِدّات که عوامل صاحب اراده مانند انسان و عوامل غیرارادی مانند طبیعت چنان ابزارهای ما و معدّات عمل می‌کنند.
نکته سوم پدیده ها نظامندند
وی عنوان کرد: می‌توان گفت ما با یک فرآیندی و در چهارچوب طور و أطواری این عالم را اداره می‌کنیم، همان‌طور و اطواری که به نمونه‌هایی از آن در همین آیات اشاره شده است؛ مثلاً با این فرآیند که دریا بخار شود و ابر تشکیل شود و باد بوزد و این ابر به سمتی هدایت شود بعد ابر در جایی متراکم شود و فعل و انفعالاتی اتفاق بیفتد و سرانجام قطرات آب یا تگرگ فرود بیاید به هر حال این مسائل باید اتفاق بیفتد و همه اینها معدّات هستند و بالنتیجه انسان در این میان نقش آفرینی می‌کند.
آیت الله رشاد متذکر شد: اینجا قرآن کریم به این حیث و نکته می‌خواهد اشاره کند که طورهایی که ما در آن طورها این فعل و انفعالات را انجام می‌دهیم و این اتفاقات می‌افتد و این پدیده‌ها پیدا می‌شود اما این به این معنا نیست که ما دستمان بسته است ما این فرآیندها را جعل کردیم و آن فرآورده‌ها را پدید می‌آوریم ما می‌توانستیم و می‌توانیم و یا می‌شود که با فرآیندهای دیگری همین پدیده‌ها پدید آیند یا فرآورده‌های دیگر و محصولات دیگری پدید بیایند، این هم باز به نظر می‌رسد که نکته‌ای است که قرآن کریم در این آیات به آن اشاره می‌کند و می‌گوید اگر حتی به شکل دیگری هم اتفاقات جریان پیدا کند باز به تعبیری، ما پشت صحنه هستیم یعنی اگر آب به جای اینکه شیرین وگوارا باشد شور و تلخ می‌شد هم باز ما انجام داده‌ایم و می‌توانیم چنین کنیم، پس بنابراین طرز و طور دیگری هم از ما برمی‌آید و در این عالم به جای آنچه که عادت کردید و مشاهده می‌کنید و دیده‌اید خلاف آن هم می‌تواند اتفاق بیفتد و در آن هم باز نظام علّی‌معلولی مجعول ما و وضعی ما جریان پیدا خواهد کرد.
نکته چهارم خلق دنیا نشانه آخرت
آیت الله رشاد ادامه داد: در این آیات آمده وقتی ما قادریم این نشئه أولی و این خلقت اولیه و این حیات کنونی را پدید بیاوریم نظیر آن را هم می‌توانیم، می‌توانیم نشئه دیگری را یعنی برزخ و قیامت را هم ایجاد کنیم و شما را در عالم برزخ با حیات برزخی و با جسم برزخی در عالم قیامت با حیات قیامی و جسم قیامتی شما را از نو به منصه حیات بیاوریم و بنشانیم زیرا أدلُّ الدلیل علی إمکان شیءٍ وقوعه؛ و وقتی ما یکبار توانستیم این کار را انجام دهیم برای بار دیگر هم می‌توانیم همان را تکرار کنیم.
نکته پنجم فناوری خلقت در ذرات قابل تکثیر
آیت الله رشاد بیان کرد: این آیات تصریح می‌کند که إنشاء انسان کامل و حیوان کامل را می‌توانیم انجام دهیم و همچنین نباتی را با همان ویژگی‌هایی که دارد از یک ماده خیلی جزئی، کامل به وجود بیاوریم. در واقع این یک تلویح به این نکته است که اگر مثلاً مجموعه آنچه که در قالب یک انسان تمام، به منصه ظهور می‌رسد و متولد می‌شود و رشد کرده و بالغ و کامل می‌شود همه اینها در یک ذره نهفته است؛ یک‌ذره قابلیت تکثر و توسعه خویش را از ذره ناچیزی که به چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود تا انسان تمام عیار ارتقاء پیدا کند؛ و در گیاه هم همین نکته مطرح است، این نکته در واقع به نحوی تلویح به امکان إنشاء از سلول‌های بنیادین هم هست، سلول‌های بنیادین در واقع به همین معناست که زیست‌شناس سلول بنیادی را با فناوری و فرآوری و طی فرآیندهای حیاتی خاص به لحاظ علمی به یک انسان کامل و حیوان کامل و گیاه کامل می‌رساند.
نکته هفتم امر به غوررسی در خلقت
رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران با بیان اینکه نکته ششم جواز تکثیر این فناوری که در این آیات به آن اشاره شد، در خصوص امر به غوررسی در خلقت تصریح کرد: این نکته جمع‌بندی نکات است هرچند بعضی از این نکات مستقیماً به بحث ما مربوط نمی‌شود ولی مجموعه نکات این مطلب را القاء می‌کند که این آیات نوعی فراخوان فراگیر پیوسته و بی وقفه‌ای است که خطاب به انسان صادر شده که عالَم را مطالعه کنید، اسرار عالَم را کشف کنید، قوانین و سنن موضوعه و مجعوله ما را در این عالَم کشف کنید و به دست بیاورید و با تدبر عقلی و پژوهش تجربی در خلقت با همه انواع و مراتب آن(یعنی مرتبه انسانی را در این آیات ذکر فرمود، مرتبه گیاهی، درختی، نباتی را ذکر فرمود، در مرتبه جمادی (غیر زنده) آب را ذکر فرمود، در مرتبه جامدات کُنده درخت و آتش‌افروزه را ذکر فرمود) در همه اینها مطالعه کنید.
وی ادامه داد: به این معناست که این آیات به غوررسی و ژرفکاوی در کائنات و موجودات زنده و غیرزنده جواز مطلق می‌دهد و ظاهر این آیات این است که بعدها ببینیم آیا قیدها و تخصیص‌هایی هم وجود دارد یا نه؛ ولی فعلاً این آیات بر همان مدعای اول و پاسخ مسئله اول است که ما مطرح کردیم اینکه آیا می‌توان گفت در حوزه زیست و فرآیندهای زیست‌ورانه علی الإطلاق مُجاز به کاوش و کوشش و پژوهش و تحقیق هستیم تا به فناوری زیستی قادر بشویم یا نه، بلکه می‌توان گفت این آیات صریح است در اکتشاف سنن حاکم به انواع خلائق و اسرار مستتر در عالم؛ لازم است که وارد شویم و گویی علاوه بر ترغیب، یک نوع تکلیف هم بر عهده ما هست که برای شناخت خدا، برای شناخت مبداء و برای شناخت معاد به این امر بپردازیم؛ آیات بسیاری از این دست در قرآن کریم است که می‌توان به آنها تمسک کرد که ما فهرست آن را در متن آورده‌ایم.