حوزه باید با تکیه بر سنتهای عریق خویش، اما با دو شرط «روزآمدسازی» و «کارآمدسازی» متحول شود.
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران گفت: بیانیه رهبر معظم انقلاب خطاب به شرکت کنندگان در همایش بین المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم، سند جامع راهبردها و اصول تحوّل و تکامل علمی و تربیتی، فرهنگی و فکری، اجتماعي و سیاسی، سازماني و مدیریتي حوزه های علمیه شیعه است.
وی تاکید کرد: حوزه باید متحوّل شود نه متبدّل؛ بزرگترین تهدید حوزه معاصر دانشگاه شدگي آن و زوال هویت و اصالت حوزویان است؛ حوزه باید حوزه بماند.
متن کامل سخنان آیت‌الله رشاد که روز شنبه در اول درس خارج فقه القضا در حوزه امام رضا (ع) مطرح شد بشرح زیر است:
چهارشنبه هفده اردیبهشت ماه رویداد گرانسنگ و مهمی در بستر حوزه علمیه قویم و عریق قم صورت گرفت که می‌تواند به مثابه نقطه عطف تاریخی برای این حوزه مقدسه تلقی شود؛ این رویداد بهانه‌ای شد که منشور تاریخي مهمّي از سوی رهبر فرهمند و زعیم ذوالفنون انقلاب صادر و قرائت شود؛ صدور این سند صدچندان از اصل برگزاری همایش ارزشمندتر و مهم تر است.
سند جامع حاوي راهبردها و اصول تحوّل و تکامل حوزه
مؤسس و تولیت حوزه امام رضا (ع) تهران، با بیان اینکه بیانیه رهبری خطاب به شرکت کنندگان در همایش بین المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم، سند جامع راهبردها و اصول تحوّل و تکامل علمی و تربیتی، فرهنگی و فکری، اجتماعي و سیاسی، و سازماني مدیریتي حوزه های علمیه شیعه است، عنوان کرد: اگر آن سان که شاید و باید به این منشور تاریخی و تاریخساز توجه و در تحقق مفاد آن اهتمام شود، می‌تواند تبدیل به یک مَفصَل تاریخی برای حوزه شود؛ مفصلی که تاریخ حوزه را به دو مقطع «قبل از منشور» و «بعد از منشور» تقسیم کند.
آیت‌الله رشاد گفت: بنده بمناسبت صدور این بیانیه تاریخی و مهم نکاتی را در سه محور عرض می‌کنم: یک) ماهیت و اهمیت بیانیه. دو) آنچه که نباید راجع به این بیانیه صورت گیرد. سه) آنچه که باید درباره این بیانیه صورت گیرد.
ایشان ضمن تاکید بر اهمیت اهتمام حوزه به این منشور جامع تاریخساز اظهار داشت: عنایت به ماهیت و اهمیت این سند و اهتمام به اجرای صحیح آن، حوزه، حوزه‌ی دیگر خواهد شد؛ و به تعبیر دیگر آن چه که از نظر تحولات در عرصه‌های مختلف و امور و شئون مرتبط با حوزه طی این قریب نیم قرن گذشته و پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داده، با اجرای این سند و تحقق مفاد این منشور، ضریب صد چندان خواهد گرفت.
حوزه طی قریب 46سال اخیر، به اندازه 460 سال متحول شده است.
مؤسس و رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با تصریح به اینکه به نظر ما حوزه طی 46 سال گذشته به اندازه 460 سال متحول شده، بیان کرد: یعنی به قیاس روند عادی زمان تحولات گذشته حوزه‌ها، بازه زمانی پس از انقلاب را باید ضریب ده داد؛ ده برابر بازه‌های زمانی پیش از انقلاب، روند تحول و ارتقا حوزه شتاب گرفته؛ این مهم را کسانی که گذشته تاریخی حوزه را مطالعه کرده و در متن تحولات اخیر حوزه بوده باشند می توانند ادراک کنند. در این مقطع تغییرات اساسی در حوزه اتفاق افتاده است.
ایشان خاطرنشان کرد: این تغییرات، البته از جهات گوناگون بسیار مثبت و رو به کمال بوده؛ و از برخی جهات نیز منفی بوده است. روی داده و قهراً باید با شجاعت و اخلاص و بصیرت و دقت، ناصحانه و عاشقانه آن خطاهای خواسته و ناخواسته و رفتارهای ناصوابی که در این مدت روی داده را اصلاح کرد، هر چند که غلبه در تحولات و تغییرات با جهات مثبت بوده، ولی روند تحول از کسی اجازه نمی‌گیرد.
وی گفت: تحول و دیگرگونی در مسائلی که جنبه اجتماعی دارد، ذات‌الاطراف است علل و عوامل و ابعاد گوناگونی دارد، و به تعبیری، تا حدی چموش و مدیریت گریز است، اینگونه نیست که بتوان آن را بطور کامل قبضه کرد و همیشه آن سان که ما می‌حواهیم و مورد خواست ماست، پیش برد.
آیت‌الله رشاد افزود: اما در عین حال این بدان معنا نیست که چنین رویدادها و تحولاتی را نتوان مدیریت کرد؛ می‌توان مدیریت کرد و باید مدیریت کرد، براساس اصول و اهداف مشخص و روش‌های معینی آن را پیش برد؛ اگر نه، این ماییم که بناچار دنباله رو تحولات می‌شویم؛ یعنی اصحاب حوزه اسیر قبضه این روند چموش خواهند شد و اتفاقاتی رقم خواهد خورد که هرگز قابل جبران نیست.
وی تحولات اتفاق افتاده در حوزه را ارزشمند دانست و افزود: وقتی ما این تحولات را با آن چه بایسته و شایسته است می‌سنجیم؛ وقتی آن را با تحولات جهانی و تحولات اجتماعی و تنوع و تکثر و شتاب پیدایش و گسترش نیازها، که به صورت دمادم روی می‌دهد، مقایسه کنیم درک می‌کنیم که چه مقدار حوزه متحول شده و آیا این حد و نوع تحول درخور و فراخور بوده؟ عوامل تاثیرگذار بر شوون و وظائف حوزه فراوان و گوناگون است، عوامل نو به نوی که از متن جامعه و از متن وقایع زمانه و از متن اسباب و عللی که بعضی از آنها از بیرون مرزهای ملی، و بیرون مرزهای جهان اسلام، و نیز از بیرون سازمان حوزه، بر حوزه تحمیل می‌شود.
عضو فرهنگستان علوم جمهوري اسلامی افزود: البته که باید حوزه به استقبال این نیازها برود، اما چون این عناصر موثر، بسیار پرشتابند، خواه ناخواه تحولات رخ می‌دهد، اگر کند باشیم و بطئ حرکت کنیم، آن گاه پیرو و تابع و اسیر می‌شویم.
وی تاکید کرد: لذا حوزه باید جلودار تحولات شود و پیشران‌هایی که حوزه را به تحول وا می‌دارد باید از سوی ارکان حوزه مدیریت شود.
اگر بیانیه رهبری به درستی تدبیر شود شتاب تحول و تکامل حوزه صدبرابر می‌شود
رییس انجمن علمی فلسفه‌ی اسلامی حوزه‌ها تاکید کرد: عرض کردم طی دهه‌های اخیر، هر ده سال می‌توان گفت سرعت و کثرت تحولات به اندازه صد سال قرون گذشته بوده، اما چون تحولات عصری، بسیار گسترده، ژرف، گوناگون و پرشتاب است، این ده برابری شدن تحولات حوزه هنوز هم‌نفس و همعنان با تحولات جهانی و نیازها نیست، هنوز از غافله عقب هستیم. اگر این بیانیه درست تلقی و به درستی تدبیر شود و تحقق یابد شتاب تحولات حوزه صدبرابر خواهد شد.
آیت‌الله رشاد بیان کرد: آن گاه است که نه تنها تحولات درونی و سازمانی و توانایی‌های داخل حوزه با تحولات جهانی هم نفس خواهد شد که حتی حوزه از تحولات جهانی برون سازمانی خودش و جهانی پیشی خواهد گرفت و آن گاه حوزه جلودار تحولات خواهد شد؛ و آن گاه، حوزه خواهد گفت که نیازهای حقیقی و واقعی چیست و نیازهای واقعی را از نیازهای تحمیلی و نیازهای صوری و غیر واقعی و احیانا آن چه نیاز نیست، اما نیاز خوانده شده تفکیک خواهد کرد و نیازهای حقیقی جایگزین نیازخوانده‌ها و نیازانگاشته‌ها خواهد شد.
وی عنوان کرد: نگرانی‌هایی راجع به این سند وجود دارد، همان نگرانی‌های تکراری که در حدود این نیم قرن نسبت به رهنمودهای راهبردی و تاریخ ساز حضرت امام (ره) و نیز پیام‌ها و نظرات راهبردی و رهنمودهای تحول آفرین صادره از سوی رهبر خردمند و زعیم ذوالفنون داشته‌ایم؛ متاسفانه همواره آن آفات دامن گیر این رهنمودها و راهبردهای ارائه شده از سوی این دو پیشوای بزرگ شده اند. اگر فهرست رهنمودهای راهبردی که از ناحیه حضرت امام (ره) صادر شد ولی بر زمین ماند و سیاهه‌ای از رهنمودهای اساسی و بنیادینی که از سوی رهبر انقلاب اظهار و القاء شد اما همچنان به منصه اجرا نرسیده را فقط فهرست بنگاریم یک جلد کتاب می شود.
مؤسس و رئیس حوزه علمیه امام رضا (ع) اظهار داشت: لازم نیست این رهنمودها تشریح شود؛ کافی است فهرست کنیم که در قلمروهای مختلف و حوزه های گوناگون از مسائل معرفتی و علمی و نظریه پردازی و نوآوری و نشاط علمی و نقد و مناظره تا تحولات در علوم و تولید علوم دینی و تولید علوم انسانی و اسلامی و تحولات دانشگاه و تحولات حوزه و تحولات اداری و تحولات در مناسبات و روابط بین آحاد و بین گروههای اجتماعی و روابط بین ملل ما با دیگر ملل و روابط جهانی و مسائل فراوان چه سرفصل‌هایی مطرح شده است. باید جمعی پای کار بیایند تا این موضوعات را فقط بتوانند فهرست کنند، که خود عظمت این منویات را نشان می‌دهد.
آیت‌الله رشاد اشاره کرد: تا جایی که حضور ذهن دارم بعد از مدرسه منتظریه، معروف به مدرسه حقانی، و همچنین مدرسه آیت الله گلپایگانی (ره)، قبل از انقلاب و تحت تاثیر قیام نورانی 15 خرداد، «تحت برنامه» در قم به وجود آمد، بقیه مدرسه تحت برنامه مکتوب و مسجل و مجدل نبودند. شاید بشود گفت بعد از این دو واحد، در تهران، اول دهه شصت، حرکتی را آغاز کردیم و چهار مدرسه تحت برنامه تنظیم کردیم؛ برنامه بسیار مبسوط و منظمی ویژه دو مدرسه برادران، شامل مدرسه شهید بهشتی فعلی و مجد فعلی، و دو مدرسه خواهران در شرق و غرب تهران، با حدود 700 طلبه تمام وقت.
وی عنوان کرد: در کنار همین و همزمان در قالب یک طرح حوزه نیمه وقت، عصرها، دروس آزاد هم برای همه اقشار، خانم ها و اقایان داشتیم که بدون هیچ قید و شرطی بتوانند درس حوزه بخوانند؛ خاطرم دارم 3200 نفر در آن زمان ثبت نام کردند و نزدیک به 4 هزار نفر در تهران از این طرح استقبال کردند و همه این ها دائر گشت، ضمن اینکه در 20 نقطه در استان تهران مراکز آموزش حوزوی نیمه وقت و آزاد برقرار کردیم. چهار مدرسه بنده حدود نیم قرن است که فعال است و از جوانی افتخار خدمت به شاگردان امام صادق(ع) و سربازان حضرت حجت (عج) را داشته‌ام.
حوزه باید با دو شرط «کارآمدسازی» و «روزآمدسازی» متحول شود
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران با بیان اینکه معضلاتی مانع از تحول حوزه است و خطراتی حوزه را تهدید می‌کند گفت: تحول غیر از تبدل است. حوزه نباید متبدل شود، حوزه نباید غیر حوزه شود، حوزه باید حوزه بماند و براساس اصول و سنتهای تاریخی که بیش از ده قرن پیشینه دارد و در عینیت حوزه تحقق یافته و نوابع بزرگ خودش را جلب کرده و نوادر عظیمی را تربیت کرده و تاریخ اسلام و شیعه را ساخته و گاهی بر فراتر از جهان اسلام، بر تاریخ جهان و بشر تاثیر گذاشته و بر بسیاری از شوؤن و امور اثر بخشیده، بگردد و متحول شود؛ براساس همان سنت‌ها، اما با دو شرط کارآمدسازی و روزآمدسازی.
بزرگترین خطر و تهدید این است که حوزه به جای «تحوّل» در ورطه «تبدّل» بیفتد!
وی خاطرنشان کرد: خطر اینکه حوزه به جای تحول در ورطه تبدّل بیفتد، بزرگترین خطر است؛ این را از صمیم دل براساس تجربه قریب به نیم قرن عرض می‌کنم که هیچ خطری بالاتر از این خطر نیست، اگر حوزه تعطیل شود بهتر از آن است که تبدیل شود، حوزه باید تحول پیدا کند نه تبدیل؛ اگر بناست تبدیل به غیر از حوزه شود، تعطیل شود اولی است، این خطر بزرگی است.
منشوری در امتداد و نظیر منشور روحانیت حضرت امام (ره)
آیت‌الله رشاد ادامه داد: به نظر می‌رسد این بیانیه حضرت آقا نظیر همان آرمان‌های تحولی ارائه شده از سوی امام (ره) که در قامت «منشور روحانیت» اعلام شد. این بیانیه را می شود با آن منشور مقایسه کرد، در موضوع و به لحاظ جامعیت و تاثیرگذاری و کاملا کاربردی بودن با بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی هرچند به لحاظ موضوع محدود ولی به لحاظ اهمیت شاید بتوان گفت بالاتر از بیانیه گام دوم باید آن را انگاشت.
وی عنوان کرد: به سابقه خادمی طلاب اشاره کردم به این جهت که عرض کنم در همان اوایل تاسیس این مجموعه حوزوی امام رضا (ع)، حضرت آقا رئیس جمهور بودند و حدود هفتصد طلبه را خدمت ایشان بردیم، متن صحبت ایشان وجود دارد، آن زمان متن سخنان ایشان را تحت عنوان «ضرورت تحول حوزه» منتشر کردیم و فکر می‌کنم همه عناصر جوهري این بیانیه، در آن سخنرانی وجود دارد و تعبیه شده است و گویی آن صحبتی که در جمع طلاب حوزه ما (که امروزه به اسم حوزه امام رضا (ع) نامیده می‌شود)، حدود چهار دهه قبل، ارائه فرمودند در این بیانیه تفصیل یافته است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: یعنی پیداست ایشان دغدغه بیش از نیم قرن دارند و این دغدغه نیم قرنی خود را در قالب این منشور بیان فرموده‌اند. بنابراین نگرانی در این باره جا دارد و یکی از نگرانی‌ها این است که ما ماهیت این بیانیه را نشناسیم و به مثابه پیام مناسبتی برای یک همایش فاخر و مهم تلقی کنیم، در حالی که یک سند مهم و منشور و متنی بالادستی حوزه های علمیه است و اختصاص به قم و ایران ندارد، همه حوزه‌ها مخاطب آن هستند، هر چند ایشان رعایت فرمودند و معطوف به قم فرمودند، اما در خیلی از موارد تعابیر ایشان شمول و عمومیت دارد.
برخورد تشریفاتی و تبلیغاتی، آفتی که در کمین این سند است
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران گفت: نکته دیگری که باید از آن ترسید اینکه به غیر از فروکاستن این بیانیه منشور، مانند بسیاری از رهنمون‌های راهبردی این دو امام بزرگوار، آینده‌نگر و دوراندیش، به جای آن که وارد عمل شویم، همایش برپا کنیم و فقط حرفهای دل‌انگیز و دلپذیر و زیبا ولو از سر اخلاص و دلسوزی و دقت بزنیم، و وقتی همایش تمام شود تصور کنیم که تکلیف ساقط و انجام شده است.
آیت‌الله رشاد بیان کرد: بنده راجع به منشور روحانیت حضرت امام (ره) یک منظومه‌ای به سبک شعر سپید دارم که با عنوان «تلویحات» که مفصل است و در مجموعه‌ای با همین نامِ «تلویحات»، در کنار دیگر اشعارم که در خصوص حضرت امام (ره) سروده‌ام، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر حضرت امام منتشر شده است، در این رابطه، در آن‌جا گفته‌ام:
«تعلیقه‌ی تو بر «نامه‌ی امام سجاد(ع)»
منشور بیداری بود و انفجار نور،
امّا
مثلِ همیشه،
پیامت شهید شد
و پیکر مطهّر او را
در راهپیمایی‌های پر طمطراق
با شعار فراوان تشییع کردند،
و با «آب و تاب»
در اشک تمساح، غسلش دادند
و زیر «آوار تیتر»های درشت مطبوعات؛
به خاکش سپردند،
و در همایش‌های تشریفاتی،
با حضور سلسله‌ی جلیله، و مقامات «کِشوری» و «لشگری»
از آن «جِلدْ آشیان»
«تجلیل» در خوری به عمل آمد!
و لابه‌لای بندهای قطعنامه‌هایِ بی‌روح
روح کلامِ تو را، به بند کشیدند!
و هر جَناح، با قطعه‌ای از آن
ردایی دوخت،
برازنده‌ی قامت خویش.»
بهرحال! به اصطلاح فرنگی تیتر بزنیم در مجلات و نشریات‌مان و عنوان‌هایی درست کنیم و احیانا عباراتی از این منشور را بگیریم و بر پیشانی سربرگ‌ها و کاربرگ‌ها و مکاتبات قرار دهیم؛ احیانا هر بار هر چه بخواهیم بگوییم، مناسب و غیر مناسب و مرتبط و غیر مرتبط اشاره‌ای به این منشور کنیم و بگوییم همان طور که آقا فرمودند و بعد حرف خودمان را بزنیم و قس علی هذا؛ آفت مواجه تشریفاتی، بی روحِ این وجود مقدس؛ که هر چه می‌خواهیم بگوییم، خوش داریم به بیانات رهبر ارجاع بدهیم ولو بی ربط باشد.
آسیب ارائه گزارشهای غیرواقعي و چاپ کارنما و کارنامه، عوض تدبیر و تلاش برای تحقق حقیقی سند.
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران افزود: آفت دیگری نیز وجود دارد که شروع می کنیم به گزارش دادن که کم اتفاق نیفتاده است. به یاد دارم در ارتباط با اسلامی‌سازی دانشگاهها وزیر وقت که مردی شریف بود به سراغ ما آمد و استمداد کرد و ما سعی کردیم کمک کنیم، ولی شرط کردیم و این شرط ما رعایت نشد؛ یکی از این شرایط این بود که گفتیم بخواهید دانشگاه اسلامی شود 400 سال طول کشیده سکولار و الحادی شده و باید 40 سال صبر و تلاش و تدبیر کنید تا اسلامی شود و شرط دیگر این بود که هرگز مصاحبه نکنید که چنین و چنان شد. بعد هم به لوازمی هم تن در بدهید، باید حوصله و هزینه کنیم و وقت بگذاریم و جدیت کنیم تا این اتفاق به تدریج بیفتد. سه جلسه تشکیل دادیم و گروهی از دوستان روی موضوع کار می‌کردیم و تبعاً صورت جلسه و یادداشت‌هایی تنظیم می‌کردیم، ایشان مشرف شدند خدمت اقا و گفتند طرح اسلامی شدن دانشگاهها را تهیه کردیم! که من بعد از آن، این کار را به کل کنار گذاشتم.
وقتی کار به درستی درک نشود این گونه خواهد شد؛ همان بزرگوار که وزیر وقت بود فرموده بودند دانشگاه اسلامی است و اسلامی‌تر کنیم. اگر این طور بگوییم قانع می‌شویم، گاهی در مورد برخی از بیانیه‌ها اگر آن چه انجام شده بود کافی یا درست و صحیح بود دیگر چنین رهنمونی لازم نبود، پس معلوم می‌شود گاهی گزارش‌کار و نما و نمود دادن، برای ما اولویت دارد تا تحقق حقیقی امر. برخی گزارش‌ها و تعابیر متشابه ارائه می‌کنیم در برابر محکماتی که در متن این بیانیه‌ها و اسناد از سوی رهبران ما متساطع می‌شود.
نخست باید تحلیل گفتمان کنیم و دال مرکزی را عیان کنیم
وی عنوان کرد: در این مسیر چند درخواست هم دارم؛ خدا گواه است که به این تعبیر فخر می‌کنم که طلبه کف حوزه هستم و چندان نقشی در روند تحول حوزه بر عهده ندارم، به هر جهت در موقعیتی نیستم که بتوانیم بر تحول حوزه تاثیر بگذاریم، لذا در این خصوص متواضعانه و مخلصانه و مریدانه از متولیان امور اساسی و ستادی حوزه‌های علمیه تقاضا می‌کنم چند کار در این باره انجام شود:
نخست باید تحلیل گفتمان کنیم؛ گفتمان تحولی حوزه و آرمان‌های شخصیت‌های تحول‌گرای حوزه در این چند دهه را می‌دانیم چیست، اما باید روی کاغذ آورد، باید شمرده شمرده گفته شود، باید عصاره منسجم و منظم مفاد را فهرست کرد.
وی بیان کرد: این مجموعه عناصری که از این بیانیه و سایر بیانات امام(ره) و حضرت آقا به دست می آوریم را به قصد تبدیل کردن به یک نظام سیاستی و مدیریتی بازتنظیم کرد؛ و در آن تحلیل گفتمان، به دال مرکزی این بیانیه رسید. باید دید گرانیگاه این بیانیه چیست؟ همان محور و قله شود، و باقی بدنه و دامنه شوند و در مجموع، یک نظام سیاستی و مدیریتی از این بیانیه به دست آید.
مجموعه مفاد بیانیه را به دو لایه تدابیر و اقدامات تقسیم کنیم
آیت‌الله رشاد اظهار داشت: سومین نکته این است که مجموعه مفاد را به دو لایه «تدابیر» و «اقدامات» تقسیم کنیم. تدابیر یعنی اقتضائات حکمرانانه سند و نکات و جهاتی که جنبه حکمرانی دارد و اقدامات یعنی اموری که در میدان و عینیت و در عمل باید تحقق پیدا کند؛ امور اجرایی محض. مفاد باید به این دو لایه طبقه بندی شوند، پس هم گرانیکاه و دال مرکزی آن کشف شود و هم تدابیر و اقدامات از یکدیگر تفکیک شود.
نهادسازی کنیم و متولی ستادی بگماریم ولی روح کار جهادی را به کار نهادی تزل ندهیم
وی تصریح کرد: نکته چهارم دیگر اینکه حتما این کار متولی می‌خواهد، اما متولی باید شخص صاحب صلاحیتی باشد، از طرفی سازکار و سامانه‌ی لازم و نهادسازی مناسب باید فراهم شود، از طرفی نمی‌باید نهاد به معنی لغوی باشد یعنی دستگاهی درست شود و ثقیل و سنگین و این جهاد را به نهاد تبدیل کند. ما یک نهاد جهادی لازم داریم، چون نهادِ نهادی آفت است و لذا نباید سازمان شود این نهاد باید ستاد قلمداد شود و ستاد قرار است هدایت کند و جهت دهد نه فقط اجرا کند بلکه باید مدیریت و هدایت کند و البته در این ستاد و نهاد جهادیِ تحقق بخش این بیانیه نورانی، باید چند نفر عنصر نخبه و پخته و فرهیخته و فاضل و دردمند و دلسوز و از عمق جان دلسوخته و دردمند را وقف این کار کنیم.
آیت‌الله رشاد ادامه داد: افراد پرمشغله را نباید در این کار بگماریم، افرادی دارای صلاحیت و دارای فراغت کافی لازم داریم تا شغل و مشغله آنها باشد و برای هدایت و مدیریت و پایش تحقق مفاد این بیانیه مستقر و مستمر تلاش کنند.
اوَلیت و ثانویت تعیین کنیم
وی اظهار داشت: ششمین نکته اینکه این کار احتیاج به اولویت گذاری دارد و باید مفاد را درمی‌آوریم تدابیر و اقدامات را اولویت گذاری کنیم به علاوه اوَلیت و ثانویت تعیین کنیم؛ آن اولی است اما فوری نیست برخی غیر از اینکه اولویت دارند اولیت هم دارند.
نقشه راه تحقق را ترسیم کنیم و نگاشت نهادی داشته باشیم
کار آخری که باید بشود تعیین نقشه راه است. باید نقشه راهی برای تحقق این بیانیه تنظیم و نصب العین کنیم و در نهایتا باید یک تقسیم کار عرضی و طولی صورت بگیرد نباید این امر بسیار مهم را فقط محدود به ستاد کنیم، باید تقسیم کار و تقسیم نقش و به تعبیری نگاشته نهادی کنیم و همه ارکان و همه لایحههای سازمانی حوزه و همه گروههای اجتماعی و نهادهایی که ذی الربط و یا ذی دخل در امور حوزه هستند دخیل کنیم و این را نباید در قم محدود کنیم و به همه استان ها ماموریت دهیم.
این استاد خارج فقه و اصول حوزه تاکید کرد: در واقع همه نهادهایی که شئون و امورشان به امور و شئون حوزه پیوند می‌خورد را درگیر کنیم و ماموریت دهیم و وظیفه آنها را در جهت تحقق این بیانیه نورانی و تاریخساز مشخص کنیم.
پایش پیشرفت و رصد لازم است تا منشور از «تحریف محتوایی» و «انحراف اجرایی» مصون بماند
وی در بخش پایانی خاطرنشان کرد: باید یک فرآیند و سازکارهایی را پیش‌بینی کنیم که پیوسته رصد و تحقق بیانیه و مفاد آن، و پیشرفت محتوای این سند عظیم پایش شود و آن چنان که هر جا به نقطه‌ضعف و وقفه و انحرافی برخوردیم به موقع برطرف نماییم وگرنه ممکن است اتفاقاتی بیفتد و زمان بهنگام این تغییر سپری شود و نتوانیم انگونه کهخ باید امور را اصلاح کنیم.
آیت‌الله رشاد گفت: گاهی برخی از رهنمون‌ها و اسناد به ضد خودش بدل می‌شود، چون گاهی پایش پیشرفت و رصد تحقق نداریم در حالی که این کار در روندها بسیار مهم است تا این سند از تحریف محتوایی و انحراف اجرایی در امان و مصون بماند، امید است خدای متعال ما را یاری کند تا قدر رهبری و نعمت صدور بیانیه‌ها و منشور و این قبیل اسناد پیشرو را بدانیم و توفیق اجرایی سازی آنها را به ما عنایات کند و وجود ما را منشا و مجرای خیرات قرار دهد.