دموکراسى قدسى
مباحثى در باب زمینه و زیرساختهاى سکولاریسم،
ونگاه و نسبت دین به دنیا، دولت، خردورزى،
آزادى، مدارا، توسعه، دموکراسى و ایدئولوژى.
مشخصات نشر: تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۹
پیشگفتار
آنچه پیش رو دارید از تدوین مقالات (و احیاناً سخنرانیهایى) پدید آمده است که عمدتاً در کنفرانسها و نشستهاى علمى گوناگون در داخل یا خارج کشور، ارائه شده است. کانون جغرافیاى محتوایى مجموعه را مباحث نظرى سیاست، به ویژه زیرساختهاى فلسفى کلامى آن تشکیل مىدهد.
هرچند، از مجموعه هایى از این دست، انسجام ساختارى و ترتیب و ترتّب دقیق فصول یک رسالهى تالیفى را نمىتوان توقع برد، اما سعى شده است که با گزینش و چینش مناسب مطالب، تناسب نسبى در مجموعه حاصل آید. چنانکه ملاحظه خواهید فرمود: مقالات نخست عهدهدار تبیین و نقد زمینه و زیرساختهاى فلسفى کلامى سکولاریسم (اینجهانىگرى) است، مقالات میانى و پایانى، به توضیح نسبت دین با برخى مقولات سیاسى، انسانى و عصرى (مانند دموکراسى، دولت، آزادى، مدارا، توسعه، خردورزى و ایدئولوژى) و نیز ارائهى الگوها و تصویرهاى اسلامى در این زمینهها، پرداختهاند.
مقالههاى «نظریهى رهبر گمارى تودهاى» و «مدارا و خشونت» و «منزلت و موانع عدالت»، در چاپ دوم بر مجموعه افزوده شد.
از آنجا که از سویى مخاطب عمدهى مقالهها و مقالتها، نوعاً صاحبنظران حوزهى فکرى بودهاند، و از سوى دیگر به اقتضاى طبع این گونه همایشها، معمولاً بنده در حد یک نطق، مجال سخن داشتهام، گزیدهگویى و ایجاز بر مضمونها تحمیل شده است. (گرچه – به قول سهراب سپهرى – به حکم سرسوزن ذوقى که نصیبم شده است، گاه لگام قلم از کف بیرون شده و وضع برعکس شده است، و بابت اطناب مملّ، بیش از ایجاز مخلّ، از خوانندهى فرهیخته پوزش مىطلبم).
مقالهى پنجم – برغم ایجاز – حاوى تصویر مطلوب و مختار بنده در باب سازه و سامانهى سیاست و دولت است، هم از این روست که رساله را به عنوان دموکراسى قدسى معنون کردهام.
اگر ابتلائات مجالم دهند، ساماندهى دو مجموعهى دیگر از مقالات و سخنرانیها را (در قلمرو کلام و دینپژوهى – فلسفه و معرفتشناسى) منظور دارم که از بارگاه بلندبارى توفیق فرجامیابى هر دو را مسالت مىکنم.
از همکاران گروه سیاست پژوهشگاه که رنج بازخوانى مجموعه را برخویش هموار ساخته نکاتى را پیشنهاد فرمودند تشکر مىکنم، همچنین از عوامل پرتلاش مؤسسهى فرهنگى دانش و اندیشه معاصر که در آمادهسازى و نشر این اثر بذل سعى وافر کردند عمیقاً سپاسگزارم.
اللّهم وفّقهم وایّاى لماتحبّ و ترضى ولا تجعلنا منالذّین یحسبون انّهم یحسنون صنعاً / آمین
على اکبر رَشاد
تاسوعاى ۱۴۲۱ – ۱۳۷۹/۱/۲۶
فهرست
۱ – عوامل پیدایى و پایایى سکولاریزم
دوکاربردسکولاریسم
پیوند سکولاریسم با اومانیسم، رشنالیسم، و
گونهشناسى عوامل ظهور سکولاریسم
تعامل بلاتبانى ملحدان و موحدان
اما عوامل پیدایى و پایایى سکولاریسم
۱٫ عدم دسترسى مسیحیت به متن وحیانى
۲٫ فقدان مفاهیم کافى در متون مسیحى براى نظامپردازى
۳٫ متزاحمانگارى دین و دنیا
۴٫ تأویل علمى متون مقدس
۵٫ استبداد دینمدارانهى کلیسا
۶٫ مثلث رقابت قدرت
تفاوتهاى دینى فرهنگى شرق و غرب
غناى قدسى اسلام
صیانت قرآن
لزوم اصالت اجتهاد در فهم دین
عقل، عِدل نقل است
منزلت علم و معرفت
استعداد نظام پردازى در آموزههاى اسلامى
کرامت و حرّیت انسان
اشراق شرقى
سکولاریسم، ایدئولوژى جهان شمول نیست
حسن ختام
پىنوشتها
۲ – پىساختهاى معرفت شناختى اینجهانىگرى
آسیب شناسى حقیقت و معرفت
الف – مدرنیته: علتگرایى، به جاى دلیلپذیرى
ب – واگرایى و گسسته پسندى
انکار کل وارهگى
مخاصمهى انسان و طبیعت
تقدم حق بر تکلیف
فردیّت و ملیّت
انکار وحدت علوم
فنّاورى ارتباطات: غربت انسان یا قرابت انسانها؟
ج – آفت افراط و تفریط
موضوع و مدّعاى اصلى مقاله
۱٫ خردبسندگى و ناسازانگاشتن عقل و وحى
فلسفیدن ملازم با سکولاریسم نیست
شک دکارتى: عقلانیت فردگرا و انسانمدار
بیکن: فتواى تعارض عقل و دین
کانت و فرو کاست دیانت به اخلاق
۲٫ علمزدگى و ناسازگارى علم و دین
تحول گرایى پایهى معرفتشناسى سکولار
الهیات، طفیلى علوم انسانى!
زیانهاى توسعهى کاربرد منطق تجربه
پس از رنسانس،
حسمدارى، معرفت تهیدست
۳٫ زوال جزمیّت و رواج نسبیّت
شکّاکیت باستانى
باز زایش شکگرایى
هیوم، دام نسبیّت
کانت، ویرانى کاخ خرد
سقوط خاکریزهاى معرفت
شکگرایى جزمى
تنزیل منزلت دین
پىنوشتها
۳ – عقلانیّت مدرن
پیامبران مدرن
کارکرد خرد جدید
انسان مدرن!
گردونهى بیهوده گرد
نفى ولایت خدا: سربرآوردن از اسارت و استبداد مضاعف
مختار بىاختیار
تمدن کمّى
جبر مدرن
مثلث :منفعت، قدرت و لذّت
«علم» جدید: ذره شکافتن، آفتاب ندیدن
بار گران دنیاى مدرن بر گردهى دنیاى دون مدرن
مرورى دیگر بر کاستیها و ناراستیها
چه باید کرد؟
نقش دین در دنیاى نو
۴٫ تعریف دین
بحرانهاى دنیاى نو
پاسخهاى دین، به پرسشهاى اساسى بشر
رسالت اصحاب ادیان
۵ – دموکراسى قدسى
مقدمه – تذکارهاى پیشینى
عناصر هفتگانهى سیاست
فصل یکم – زیر ساختهاى دموکراسى قدسى
فصل دوم – هندسهى نسبت و نقش نقل، عقل و رأى
انواع سهگانهى احکام
جدول نسبت و نقش منابع سهگانه در دولت
چند تبصره
فصل سوم – مختصات نظام سیاسى برساخته بر دموکراسى قدسى
خاتمه – تذکارهاى پسینى
پىنوشتها
۶- نظریهى رهبر گمارى تودهیى و منطق استنباط
دو پاسخ در قبال پرسش از منشأ مشروعیت
آشفتگى و ناپیراستگى نظرات در مشروعیت
دراسات فى ولایه الفقیه و فقه الدّوله الاسلامیه
فرایند استنباط حکم
نکاتى که در تمسک به روایات باید رعایت شود
ایرادات وارد بر طرز استناد به روایات
مدعاى مؤلّف
ارزیابى دلالت دلائل بیست و ششگانه
برخى دلائل اعم از مدعا هستند
مدلول برخى از دلائل اخص از مدعاست
استدلال به ادلهى شورا براى منشأ مشروعیت
دلائل بیگانه با مدعا
منشأیت نصب الاهى
شرط اقبال
فحواى قاعدهى سلطنت
خطاب به هویت جمعى، دلیل رهبر گمارى تودهیى!
حکایت شگفت اثبات رجحان انتصاب تودهیى
بیعت و رهبرگمارى
آیا هر گونه بیعتى عقد لازم است؟
دلائل بىدلیل
برخى دلایل مؤلف خلاف مدعاست
تمسک به دلائل نصب الاهى، براى اثبات انتصاب تودهیى
پىنوشتها
۷- مدارا و خشونت
۱٫ آفتزدگى ادبیات اجتماعى معاصر
بار معنایى بومى واژگان کلیدى
آفات رایج
پیامد آمیزش حق و باطل
مراد از «ولایت مطلقه فقیه»
ولایت مطلقه، معادل اصطلاح حکومت مطلقه نیست
ولایت مطلقه و فرهنگ سیاسى معاصر
نظام سیاسى اسلام، نظام مشروطهى مضاعف
۲٫ کاربرد نابجاى کلمات
تطورات چند باره اصطلاح «چپ و راست»
۳٫ کاربرد حربه انگارانهى واژگان
دین، عدالت، آزادى
پلورالیسم
معانى خشونت و مدارا
معانى خشونت
معانى مدارا
قهر یا مهر، کدام مقدم است؟
کدام خشونت؟
خشونت شفاف، خشونت پیچیده
خشونت قانونى، خشونت طغیانى
خشونت قضات، خشونت بغات
خشونت مهر، خشونت قهر
جاذبه، دافعه
خشونت با ستمکیشان یا ستمکشان؟
خشونت با معاندان یا معاهدان؟
خشونت علیه خائنان یا خاطیان؟
خشونت با زبردستان یا زیردستان
خشونت براى
خشونت دیانت یا انانیّت؟
خشونت در دفاع از ملت و ملیت یا شخص و ؟
خشونت در برابر خشونت یا منطق؟
خشونت؛ واپسین چاره
آفت افراط و تفریط
اسلام اعتدال
کدام مدارا؟
مداراتِ تحمل، یا آنارشیسم ایدئولوژیک؟
مدارات، چونمنش یا رواانگارى چون مبنا؟
مدارات براى شنیدن حقیقت یا شکستن حق؟
تسامح، استراتژى یا تاکتیک؟
مماشات در چارچوب، مماشات دربارهى چارچوب؟
مسامحه با دوستان یا مداهنه با دشمنان؟
مجامله با ستمکشان یا ستمکیشان؟
با غارتگران یا غارت زدگان؟
تسامح، با مخالفان یا باجدهى به معاندان؟
خویشتندارى با خطاکاران یا خیانتکاران؟
مدارا براى تربیت یا توطئه؟
گذشت شخصى یا بخشش مصالح؟
مجامله در سلائق یا بر سر حقایق؟
مداراى صدق یا خدعه؟
مدارا از سرقدرت یا مماشات از سر فتور؟
خشونت، شرضرورى، قهر از سر مهر
پىنوشتها
۸ – منزلت و موانع عدالت
معناى عدالت
منزلت عدالت
موانع عدالت
پىنوشتها
۹ – آزادى
یک – تقسیمات آزادى:
الف : آزادى تکوینى، آزادى تشریعى
ب : آزادى درونى، آزادى برونى
ج : آزادى جمادى، آزادى نباتى، آزادى حیوانى، آزادى انسانى
د : آزادى هستانى، آزادى ولایى
ه’: آزادى اخلاقى، آزادى حقوقى
و : آزادىاندیشه، آزادىبینش، آزادىبیان و بنان، و آزادى رفتار
دو – تعاریف آزادى
نقد تعاریف آزادى
سه – منشأ آزادى
آزادى در منظر على(ع)
چهار – مبناى آزادى انسان
پنج – حدود و موانع آزادى
تفاوتهاى «حد» آزادى و «مانع» آزادى
لیبرالیسم افراطى، نه ممکن است و نه مطلوب
شش – حدود آزادى
آزادى، مرز آزادى
عقل، مرز دیگر
دین و آزادى
نقد متعارضانگارى دین و آزادى
قانون و آزادى
حق و آزادى
عدل و آزادى
سرانجام
پىنوشتها
۱۰ – سهم و نقش فکر و فرهنگ دینى در توسعه
چند نکتهى آغازین
تأثیر دین بر فرهنگ
هرگونه دینى با توسعه و هرگونه الگوى توسعهاى با دین سازگار نمىافتد
بایستگى آسیبشناسى در قلمرو ادبیات دینى معاصر
ضرورت آفتزدایى در حوزهى ادبیات سیاسى اجتماعى معاصر
لزوم بررسى فراگیر تلائم و تعارض دین و توسعه
الف) رابطهى عقل، علم و دین
ب) منزلت و رسالت آدمى
ج) نسبت ماده و معنا، و دنیا و عقبا
پىنوشتها
۱۱ – تأثیر تصویراسلامى انسان بر سامانهى حیات سیاسى
انسان شناسى
مکاتب انسانشناختى
انسانشناسى اسلامى
انسان: ذات دوساحتى
راز تعابیر تناقضنماى قرآن از انسان
خصائل برین انسان
اوصاف نکوهیدهى آدمى
تصویر انسان در آیههاى ۲۹ تا ۳۴ سورهى بقره
اصل «یک، مساوى است با بىنهایت»
انسان مختار
نظریهى «امر بینالامرین»
آدمى: سیر مدام
انسان: صیرورت، از صفر تا بىنهایت
بشر: جزئى از کل هستى
انسان: مسؤول معرفت و محاسبه
نظام زیست متناسب با ذات انسان
نظام مطلوب، ابتناء بر کرامت ذاتى
بایستگى بهرهگیرى متوازن از عقل و وحى
مقتضیات مختصات ماهوى انسان
بشر و مصاف جبروارههاى هشتگانه
دنیا و آخرت، دو فصل حیات آدمى
۱۲ – انسانشناس جانآشنا
وجوه شخصیت استاد جعفرى
گرایشهاى انسانشناختى
چهارسوى حیات آدمى
تفاوت انسانشناسى اسلامى و اگزیستانسیالیستى
منظر انسانشناختى استاد
پاسخهاى استاد به تعابیر تناقضنماى انسان درباره انسان
«من»هاى انسانى
نهصدو پنجاه ویژگى انسان
مقایسهى نفس و حق
کرامت ذاتى، کرامت اکتسابى
معناى «وَلَکُم فى الْقِصاص حَیاتٌ»
فیلسوف حکمت
۱۳ – هندسهى مناسبات دین، دولت و جامعه، در ایران معاصر
دین، دولت، جامعه
آسیبشناسى معرفت «حقیقت»
عوامل ظهور پدیدهى سکولاریزم در غرب
هندسهى مناسبات دین، دولت و جامعه در ایران معاصر
نظریهى سیاسى امام خمینى(س)
مفهوم «جمهورى اسلامى»
قانون اساسى و سهم مردم در ساختار قدرت
ارادت معنوى، پیوند کارآمدسازى دولت
۱۴ – نسبت دین و ایدئولوژى
پیشینهکاوى واژهى ایدئولوژى
تنوع و تطور کاربرد واژهى«ایدئولوژى»
برخى تعاریف ایدئولوژى
تعاریف کلاسیک و مدرن
اطلاق ایدئولوژى به مکاتب مختلف، در حد اشتراک لفظى است
مختصات متعارض ایدئولوژیها
ارائهى تعریفى عام و شامل براى ایدئولوژى میسور نیست
ایدئولوژى در دیدگاه متفکران معاصر
ایدئولوژى در منظر دکتر شریعتى
کارکردهاى ایدئولوژى از نظر دکتر شریعتى
بایستگى طرح ایدئولوژى اسلامى از نظر شریعتى
تلقىهاى مختلف ایدئولوژى در دیدگاه مطهرى و شریعتى
معنا و مبناى ایدئولوژى اسلامى از منظر استاد مطهرى
ایدئولوژیک کردن دین
معانى چهارگانهى ایدئولوژیک شدن دین
کارکرد ایدئولوژیک دین
ویژگىهاىایدئولوژى
نقد تعمیم اوصاف ایدئولوژىها
انتسابآنچهبه «طبیعت آدمى» و «طبع قدرت» مربوط مىشود، به ایدئولوژى!
اسلام، ذاتاً اوصاف منفى ایدئولوژى را برنمىتابد
برخى شبهات مطرح در باب ایدئولوژیک شدن دین
سامانهى پیچیده اما دستیافتنى قرآن
رسالت دین، حیرت یا هدایت؟
مواضع غلط، نتیجهى مبادى و مبانى غلط است
یکى از پنج خطا، منشاء متعارضانگارى دین و ایدئولوژى است.
فهرست اعلام (اشخاص، کشورها)
فهرست آیات قرآنى
فهرست روایات
