حریت و مدارا

حریت و مدارا

 

مشخصات نشر: تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶

 

کتاب حریت و مدارات، از پیوستن دوازده مقاله و مقالت قریب‌الافق، صورت بسته است. نخستین مقاله که مبانی مدارا عنوان گرفته است، از رهگذر بررسی اجمالی معرفت‌شناسی، جهانی‌شناسی، انسان‌شناسی عرفانی / اسلامی و نسبت دین و حب، به تبیین مبادی و مبانی مدارات از منظر اسلام پرداخته است. این مقاله، نخستین‌بار در کنفرانس ادیان، صلح و خشونت که از سوی مرکز گفت‌وگوی ادیان و تمدنها با همکاری دانشکده سلی‌اوک دانشگاه بیرمنگام، در تاریخ ۲۵ و ۲۶ بهمن ۱۳۸۴ در تهران برگزار شد ارائه گشته است.
خشونت و مدارا، ویراسته سخنرانی است که در انجمن فارغ‌التحصیلان ایرانی در فیلیپین، به تاریخ ۲/۲/۷۹، ایراد شده است، در این مقالت پس از اشاره به آسیب‌زده‌گی ادبیات اجتماعی ایران معاصر، و مفهوم‌شناسی خشونت و مدارات، با شرح شصت مورد و مصداق خشونت و مدارا، به موارد حسن و موارد قبیح هریک از این دو عنوان اشاره شده است.
در مقاله آزادی، پس از تعریف آزادی، مباحث مهمی چون منشأ آزادی، مبنای آزادی، حدود و موانع آزادی، مرزهای آزادی، و نسبت آزادی با ارزش‌های دیگر بررسیده شده است.
چهارمین مطلب، باعنوان دین و دموکراسی، به تبیین تلائم وحی و رأی و عقل در تدبیر حیات جمعی آدمی پرداخته است؛ در این مقالت، ضمن نقد رویکرد افراطی رأی‌بسندگی، نسبت و مناسبات و سهم هریک از سه عنصر یاد شده، در مقولات اساسی سیاست و حکومت، براساس نظریه دموکراسی قدسی، شرح شده است.
پنجمین مقالت با پرداختن به مفهوم‌شناسی اجتهادگرایی دینی و قرائت‌پذیرانگاری دین، به مقاریسه و ذکر تفاوتهای این دو نظریه پرداخته، و سرانجام با نقد اجمالی قرائت‌پذیرانگاری پایان پذیرفته است.
موانع نواندیشی دینی، ششمین بحث این کتاب است، که به طبقه‌بندی و توضیح موانع نواندیشی و نظریه‌پردازی دینی پرداخته است. باتوجه به خطورت امر اجتهاد و ضرورت تحول در علوم دین، بازشناسی و طبقه‌بندی موانع نواندیشی و مواجهه با عوامل رکود آن از اهمیت فراوانی برخوردار است.
شامل‌ترین و کاربردی‌ترین تقسیم موانع، تفکیک آن به برونی و درونی، (آفاقی و انفسی) است؛ عوامل بازدارنده‌ای را که معطوف به بیرون وجود محققان و اصحاب علوم دین است می‌توان موانع آفاقی نامید و از عواملی که به‌نحو درونی، ارباب علم دین را از تولید علمی بازداشته می‌توان موانع انفسی تعبیر کرد.
در این مقال، موانع نواندیشی در دوازده گروه به شرح زیر شرح شده است:
الف) موانع انفسی (شخصیتی)
۱٫ موانع مَنِشی، ۲٫ موانع روانی، ۳٫ موانع تدبیری
ب) موانع انفسی (معرفتی)
۴٫ موانع بینشی و فلسفی، ۵٫ موانع معرفت‌شناختی، ۶٫ موانع رویکرد ـ دین‌شناسی، ۷٫ موانع روشگانی
ج) موانع آفاقی (برونی)
۸٫ موانع اخلاقی، ۹٫ موانع فرهنگی، ۱۰٫ موانع تاریخی، ۱۱٫ موانع اجتماعی، ۱۲٫ موانع مدیریتی
در هشتمین بحث که عنوانش «اصلاحات علوی» است، ماهیت، مبانی و منطق و همچنین گستره اصلاحات علوی که می‌تواند الگوی تام اصلاح‌طلبی اصولی در همه اعصار و امصار تلقی شود، بررسیده شده است.
مقاله آینده مناسبات ادیان، به گمانه‌زنی در باب آینده روابط ادیان و دینداران پرداخته است؛ در این مقاله، ده توجیه برای تبیین امکان گسترش نقاش و نزاع میان ادیان ذکر شده و سپس عواملی نیز در توجیه دوام رابطه ایجابی و تعاملی میان ادیان، طرح و شرح شده است، مقاله با توصیه‌هایی در همین عرصه فرجام یافته است.
اهداف و قواعد گفت‌وگوی دینی و تمدنی، که دهمین مطلب کتاب است درصدد شرح اهداف و آثار منظور از، و مترتب بر «آرمان و رفتار گفت‌وگوهای دینی و تمدنی است»؛ چهارده مورد از اهداف و فوائد این فعالیت فکری و فرهنگی، در این مقالت برشمرده شده؛ و سرانجام برخی قواعد و اصول لازم‌الرعایه در امر گفت‌وگو، مورد تأکید قرار گرفته است.
یازدهمین مطلب، حاصل میزگرد سه‌جانبه‌ای است که با حضور این بنده و حضرات آقایان پروفسور وانگلوس موتچوپولوس، رئیس جامعه یونانی فلسفه، و پروفسور دلی‌کاستوپولوس، در سال ۱۳۷۸ صورت بسته است، در این مباحثه ما مشترکاً به بررسی مفهوم‌شناسی تمدن، نسبت میان دین و تمدن، چیستی و مختصات تمدن دینی، نظریه برخورد تمدنها، مبانی معرفتی دو نظریه تقابل یا تقارب تمدنها، و… پرداخته‌ایم.
آزادی اهانت، متن مصاحبه‌ای است در سال ۱۳۸۴ از سوی مجله زمانه با این‌جانب صورت گرفته است؛ نکاتی از قبیل مبنای جرم‌انگاری اهانت به انسانها و مقدسات، ربط رواانگاری اهانت و مسأله آزادی بیان، حق دینداری، و… را در این گفت‌وگو بررسیده‌ام.

دموکراسی قدسی

دموکراسی قدسی

دموکراسى قدسى‏

مباحثى در باب زمینه و زیرساخت‏هاى سکولاریسم،
ونگاه و نسبت دین به دنیا، دولت، خردورزى،
آزادى، مدارا، توسعه، دموکراسى و ایدئولوژى.

 

مشخصات نشر: تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۹

 

پیشگفتار

آن‏چه پیش رو دارید از تدوین مقالات (و احیاناً سخنرانیهایى) پدید آمده است که عمدتاً در کنفرانس‏ها و نشست‏هاى علمى گوناگون در داخل یا خارج کشور، ارائه شده است. کانون جغرافیاى محتوایى مجموعه را مباحث نظرى سیاست، به ویژه زیرساخت‏هاى فلسفى کلامى آن تشکیل مى‏دهد.
هرچند، از مجموعه‏ هایى از این دست، انسجام ساختارى و ترتیب و ترتّب دقیق فصول یک رساله‏ى تالیفى را نمى‏توان توقع برد، اما سعى شده است که با گزینش و چینش مناسب مطالب، تناسب نسبى در مجموعه حاصل آید. چنان‏که ملاحظه خواهید فرمود: مقالات نخست عهده‏دار تبیین و نقد زمینه و زیرساخت‏هاى فلسفى کلامى سکولاریسم (اینجهانى‏گرى) است، مقالات میانى و پایانى، به توضیح نسبت دین با برخى مقولات سیاسى، انسانى و عصرى (مانند دموکراسى، دولت، آزادى، مدارا، توسعه، خردورزى و ایدئولوژى) و نیز ارائه‏ى الگوها و تصویرهاى اسلامى در این زمینه‏ها، پرداخته‏اند.
مقاله‏هاى «نظریه‏ى رهبر گمارى توده‏اى» و «مدارا و خشونت» و «منزلت و موانع عدالت»، در چاپ دوم بر مجموعه افزوده شد.
از آن‏جا که از سویى مخاطب عمده‏ى مقاله‏ها و مقالت‏ها، نوعاً صاحب‏نظران حوزه‏ى فکرى بوده‏اند، و از سوى دیگر به اقتضاى طبع این گونه همایش‏ها، معمولاً بنده در حد یک نطق، مجال سخن داشته‏ام، گزیده‏گویى و ایجاز بر مضمون‏ها تحمیل شده است. (گرچه – به قول سهراب سپهرى – به حکم سرسوزن ذوقى که نصیبم شده است، گاه لگام قلم از کف بیرون شده و وضع برعکس شده است، و بابت اطناب مملّ، بیش از ایجاز مخلّ، از خواننده‏ى فرهیخته پوزش مى‏طلبم).
مقاله‏ى پنجم – برغم ایجاز – حاوى تصویر مطلوب و مختار بنده در باب سازه و سامانه‏ى سیاست و دولت است، هم از این روست که رساله را به عنوان دموکراسى قدسى معنون کرده‏ام.
اگر ابتلائات مجالم دهند، ساماندهى دو مجموعه‏ى دیگر از مقالات و سخنرانیها را (در قلمرو کلام و دین‏پژوهى – فلسفه و معرفت‏شناسى) منظور دارم که از بارگاه بلندبارى توفیق فرجام‏یابى هر دو را مسالت مى‏کنم.
از همکاران گروه سیاست پژوهشگاه که رنج بازخوانى مجموعه را برخویش هموار ساخته نکاتى را پیشنهاد فرمودند تشکر مى‏کنم، همچنین از عوامل پرتلاش مؤسسه‏ى فرهنگى دانش و اندیشه معاصر که در آماده‏سازى و نشر این اثر بذل سعى وافر کردند عمیقاً سپاسگزارم.
اللّهم وفّقهم وایّاى لماتحبّ و ترضى‏ ولا تجعلنا من‏الذّین یحسبون انّهم یحسنون صنعاً / آمین‏

على اکبر رَشاد
تاسوعاى ۱۴۲۱ – ۱۳۷۹/۱/۲۶

 

فهرست

۱ – عوامل پیدایى و پایایى سکولاریزم‏
دوکاربردسکولاریسم
پیوند سکولاریسم با اومانیسم، رشنالیسم، و
گونه‏شناسى عوامل ظهور سکولاریسم
تعامل بلاتبانى ملحدان و موحدان
اما عوامل پیدایى و پایایى سکولاریسم
۱٫ عدم دسترسى مسیحیت به متن وحیانى
۲٫ فقدان مفاهیم کافى در متون مسیحى براى نظام‏پردازى
۳٫ متزاحم‏انگارى دین و دنیا
۴٫ تأویل علمى متون مقدس
۵٫ استبداد دینمدارانه‏ى کلیسا
۶٫ مثلث رقابت قدرت
تفاوتهاى دینى فرهنگى شرق و غرب
غناى قدسى اسلام
صیانت قرآن
لزوم اصالت اجتهاد در فهم دین
عقل، عِدل نقل است
منزلت علم و معرفت
استعداد نظام پردازى در آموزه‏هاى اسلامى
کرامت و حرّیت انسان
اشراق شرقى
سکولاریسم، ایدئولوژى جهان شمول نیست
حسن ختام
پى‏نوشت‏ها

۲ – پى‏ساخت‏هاى معرفت شناختى اینجهانى‏گرى‏
آسیب شناسى حقیقت و معرفت
الف – مدرنیته: علت‏گرایى، به جاى دلیل‏پذیرى
ب – واگرایى و گسسته پسندى
انکار کل واره‏گى
مخاصمه‏ى انسان و طبیعت
تقدم حق بر تکلیف
فردیّت و ملیّت
انکار وحدت علوم
فنّاورى ارتباطات: غربت انسان یا قرابت انسانها؟
ج – آفت افراط و تفریط
موضوع و مدّعاى اصلى مقاله
۱٫ خردبسندگى و ناسازانگاشتن عقل و وحى
فلسفیدن ملازم با سکولاریسم نیست
شک دکارتى: عقلانیت فردگرا و انسانمدار
بیکن: فتواى تعارض عقل و دین
کانت و فرو کاست دیانت به اخلاق
۲٫ علم‏زدگى و ناسازگارى علم و دین
تحول گرایى پایه‏ى معرفت‏شناسى سکولار
الهیات، طفیلى علوم انسانى!
زیانهاى توسعه‏ى کاربرد منطق تجربه
پس از رنسانس،
حس‏مدارى، معرفت تهیدست
۳٫ زوال جزمیّت و رواج نسبیّت
شکّاکیت باستانى
باز زایش شک‏گرایى
هیوم، دام نسبیّت
کانت، ویرانى کاخ خرد
سقوط خاکریزهاى معرفت
شک‏گرایى جزمى
تنزیل منزلت دین
پى‏نوشت‏ها

۳ – عقلانیّت مدرن‏
پیامبران مدرن
کارکرد خرد جدید
انسان مدرن!
گردونه‏ى بیهوده گرد
نفى ولایت خدا: سربرآوردن از اسارت و استبداد مضاعف
مختار بى‏اختیار
تمدن کمّى
جبر مدرن
مثلث :منفعت، قدرت و لذّت
«علم» جدید: ذره شکافتن، آفتاب ندیدن
بار گران دنیاى مدرن بر گرده‏ى دنیاى دون مدرن
مرورى دیگر بر کاستیها و ناراستیها
چه باید کرد؟
نقش دین در دنیاى نو

۴٫ تعریف دین
بحرانهاى دنیاى نو
پاسخهاى دین، به پرسشهاى اساسى بشر
رسالت اصحاب ادیان

۵ – دموکراسى قدسى‏
مقدمه – تذکارهاى پیشینى
عناصر هفتگانه‏ى سیاست
فصل یکم – زیر ساخت‏هاى دموکراسى قدسى
فصل دوم – هندسه‏ى نسبت و نقش نقل، عقل و رأى
انواع سه‏گانه‏ى احکام
جدول نسبت و نقش منابع سه‏گانه در دولت
چند تبصره
فصل سوم – مختصات نظام سیاسى برساخته بر دموکراسى قدسى
خاتمه – تذکارهاى پسینى
پى‏نوشت‏ها

۶- نظریه‏ى رهبر گمارى توده‏یى و منطق استنباط
دو پاسخ در قبال پرسش از منشأ مشروعیت
آشفتگى و ناپیراستگى نظرات در مشروعیت
دراسات فى ولایه الفقیه و فقه الدّوله الاسلامیه
فرایند استنباط حکم
نکاتى که در تمسک به روایات باید رعایت شود
ایرادات وارد بر طرز استناد به روایات
مدعاى مؤلّف
ارزیابى دلالت دلائل بیست و ششگانه
برخى دلائل اعم از مدعا هستند
مدلول برخى از دلائل اخص از مدعاست
استدلال به ادله‏ى شورا براى منشأ مشروعیت
دلائل بیگانه با مدعا
منشأیت نصب الاهى
شرط اقبال
فحواى قاعده‏ى سلطنت
خطاب به هویت جمعى، دلیل رهبر گمارى توده‏یى!
حکایت شگفت اثبات رجحان انتصاب توده‏یى
بیعت و رهبرگمارى
آیا هر گونه بیعتى عقد لازم است؟
دلائل بى‏دلیل
برخى دلایل مؤلف خلاف مدعاست
تمسک به دلائل نصب الاهى، براى اثبات انتصاب توده‏یى
پى‏نوشت‏ها

۷- مدارا و خشونت‏
۱٫ آفت‏زدگى ادبیات اجتماعى معاصر
بار معنایى بومى واژگان کلیدى
آفات رایج
پیامد آمیزش حق و باطل
مراد از «ولایت مطلقه فقیه»
ولایت مطلقه، معادل اصطلاح حکومت مطلقه نیست
ولایت مطلقه و فرهنگ سیاسى معاصر
نظام سیاسى اسلام، نظام مشروطه‏ى مضاعف
۲٫ کاربرد نابجاى کلمات
تطورات چند باره اصطلاح «چپ و راست»
۳٫ کاربرد حربه انگارانه‏ى واژگان
دین، عدالت، آزادى
پلورالیسم
معانى خشونت و مدارا
معانى خشونت
معانى مدارا
قهر یا مهر، کدام مقدم است؟
کدام خشونت؟
خشونت شفاف، خشونت پیچیده
خشونت قانونى، خشونت طغیانى
خشونت قضات، خشونت بغات
خشونت مهر، خشونت قهر
جاذبه، دافعه
خشونت با ستم‏کیشان یا ستم‏کشان؟
خشونت با معاندان یا معاهدان؟
خشونت علیه خائنان یا خاطیان؟
خشونت با زبردستان یا زیردستان
خشونت براى
خشونت دیانت یا انانیّت؟
خشونت در دفاع از ملت و ملیت یا شخص و ؟
خشونت در برابر خشونت یا منطق؟
خشونت؛ واپسین چاره
آفت افراط و تفریط
اسلام اعتدال
کدام مدارا؟
مداراتِ تحمل، یا آنارشیسم ایدئولوژیک؟
مدارات، چون‏منش یا رواانگارى چون مبنا؟
مدارات براى شنیدن حقیقت یا شکستن حق؟
تسامح، استراتژى یا تاکتیک؟
مماشات در چارچوب، مماشات درباره‏ى چارچوب؟
مسامحه با دوستان یا مداهنه با دشمنان؟
مجامله با ستم‏کشان یا ستم‏کیشان؟
با غارتگران یا غارت زدگان؟
تسامح، با مخالفان یا باج‏دهى به معاندان؟
خویشتن‏دارى با خطاکاران یا خیانت‏کاران؟
مدارا براى تربیت یا توطئه؟
گذشت شخصى یا بخشش مصالح؟
مجامله در سلائق یا بر سر حقایق؟
مداراى صدق یا خدعه؟
مدارا از سرقدرت یا مماشات از سر فتور؟
خشونت، شرضرورى، قهر از سر مهر
پى‏نوشت‏ها

۸ – منزلت و موانع عدالت‏
معناى عدالت
منزلت عدالت
موانع عدالت
پى‏نوشت‏ها

۹ – آزادى‏
یک – تقسیمات آزادى:
الف : آزادى تکوینى، آزادى تشریعى
ب : آزادى درونى، آزادى برونى
ج : آزادى جمادى، آزادى نباتى، آزادى حیوانى، آزادى انسانى
د : آزادى هستانى، آزادى ولایى
ه’: آزادى اخلاقى، آزادى حقوقى
و : آزادى‏اندیشه، آزادى‏بینش، آزادى‏بیان و بنان، و آزادى رفتار
دو – تعاریف آزادى
نقد تعاریف آزادى
سه – منشأ آزادى
آزادى در منظر على(ع)
چهار – مبناى آزادى انسان
پنج – حدود و موانع آزادى
تفاوتهاى «حد» آزادى و «مانع» آزادى
لیبرالیسم افراطى، نه ممکن است و نه مطلوب
شش – حدود آزادى
آزادى، مرز آزادى
عقل، مرز دیگر
دین و آزادى
نقد متعارض‏انگارى دین و آزادى
قانون و آزادى
حق و آزادى
عدل و آزادى
سرانجام
پى‏نوشت‏ها

۱۰ – سهم و نقش فکر و فرهنگ دینى در توسعه‏
چند نکته‏ى آغازین
تأثیر دین بر فرهنگ
هرگونه دینى با توسعه و هرگونه الگوى توسعه‏اى با دین سازگار نمى‏افتد
بایستگى آسیب‏شناسى در قلمرو ادبیات دینى معاصر
ضرورت آفت‏زدایى در حوزه‏ى ادبیات سیاسى اجتماعى معاصر
لزوم بررسى فراگیر تلائم و تعارض دین و توسعه
الف) رابطه‏ى عقل، علم و دین
ب) منزلت و رسالت آدمى
ج) نسبت ماده و معنا، و دنیا و عقبا
پى‏نوشت‏ها

۱۱ – تأثیر تصویراسلامى انسان بر سامانه‏ى حیات سیاسى‏
انسان شناسى
مکاتب انسانشناختى
انسانشناسى اسلامى
انسان: ذات دوساحتى
راز تعابیر تناقض‏نماى قرآن از انسان
خصائل برین انسان
اوصاف نکوهیده‏ى آدمى
تصویر انسان در آیه‏هاى ۲۹ تا ۳۴ سوره‏ى بقره
اصل «یک، مساوى است با بى‏نهایت»
انسان مختار
نظریه‏ى «امر بین‏الامرین»
آدمى: سیر مدام
انسان: صیرورت، از صفر تا بى‏نهایت
بشر: جزئى از کل هستى
انسان: مسؤول معرفت و محاسبه
نظام زیست متناسب با ذات انسان
نظام مطلوب، ابتناء بر کرامت ذاتى
بایستگى بهره‏گیرى متوازن از عقل و وحى
مقتضیات مختصات ماهوى انسان
بشر و مصاف جبرواره‏هاى هشتگانه
دنیا و آخرت، دو فصل حیات آدمى

۱۲ – انسانشناس جان‏آشنا
وجوه شخصیت استاد جعفرى
گرایشهاى انسانشناختى
چهارسوى حیات آدمى
تفاوت انسانشناسى اسلامى و اگزیستانسیالیستى
منظر انسانشناختى استاد
پاسخ‏هاى استاد به تعابیر تناقض‏نماى انسان درباره انسان
«من»هاى انسانى
نهصدو پنجاه ویژگى انسان
مقایسه‏ى نفس و حق
کرامت ذاتى، کرامت اکتسابى
معناى «وَلَکُم فى الْقِصاص حَیاتٌ»
فیلسوف حکمت

۱۳ – هندسه‏ى مناسبات دین، دولت و جامعه، در ایران معاصر
دین، دولت، جامعه
آسیب‏شناسى معرفت «حقیقت»
عوامل ظهور پدیده‏ى سکولاریزم در غرب
هندسه‏ى مناسبات دین، دولت و جامعه در ایران معاصر
نظریه‏ى سیاسى امام خمینى(س)
مفهوم «جمهورى اسلامى»
قانون اساسى و سهم مردم در ساختار قدرت
ارادت معنوى، پیوند کارآمدسازى دولت

۱۴ – نسبت دین و ایدئولوژى‏
پیشینه‏کاوى واژه‏ى ایدئولوژى
تنوع و تطور کاربرد واژه‏ى«ایدئولوژى»
برخى تعاریف ایدئولوژى
تعاریف کلاسیک و مدرن
اطلاق ایدئولوژى به مکاتب مختلف، در حد اشتراک لفظى است
مختصات متعارض ایدئولوژیها
ارائه‏ى تعریفى عام و شامل براى ایدئولوژى میسور نیست
ایدئولوژى در دیدگاه متفکران معاصر
ایدئولوژى در منظر دکتر شریعتى
کارکردهاى ایدئولوژى از نظر دکتر شریعتى
بایستگى طرح ایدئولوژى اسلامى از نظر شریعتى
تلقى‏هاى مختلف ایدئولوژى در دیدگاه مطهرى و شریعتى
معنا و مبناى ایدئولوژى اسلامى از منظر استاد مطهرى
ایدئولوژیک کردن دین
معانى چهارگانه‏ى ایدئولوژیک شدن دین
کارکرد ایدئولوژیک دین
ویژگى‏هاى‏ایدئولوژى
نقد تعمیم اوصاف ایدئولوژى‏ها
انتساب‏آنچه‏به «طبیعت آدمى» و «طبع قدرت» مربوط مى‏شود، به ایدئولوژى!
اسلام، ذاتاً اوصاف منفى ایدئولوژى را برنمى‏تابد
برخى شبهات مطرح در باب ایدئولوژیک شدن دین
سامانه‏ى پیچیده اما دست‏یافتنى قرآن
رسالت دین، حیرت یا هدایت؟
مواضع غلط، نتیجه‏ى مبادى و مبانى غلط است
یکى از پنج خطا، منشاء متعارض‏انگارى دین و ایدئولوژى است.
فهرست اعلام (اشخاص، کشورها)
فهرست آیات قرآنى
فهرست روایات