بررسی کم و کیفِ مطالعات آیت الله رشاد در حوزه فلسفه و کلام جدید در گفت وگو با مدیر قطب فلسفه دین:
از آغازگری حرکت تحول آفرینِ علمی تا لبیک به ندای رهبری
رفع نیاز امروز علم به گشودن ابواب جدید و گام نهادن در عرصه هایی که در گذشته برای بشر حکم افسانه و داستان را داشت، نیازمند جهادگرانی است که با همت بالا و پُرتوان و خستگی ناپذیر ورود کرده و با میدانداری علمی، به حرکت کشور در اقیانوس علم کمک کنند و مانع از پهلو گرفتن این کشتی در ساحل انزوا و عدم ابتکار و نوآوری شوند.
و… این همان چیزی است که به تصریح همکاران، دوستان و همقطاران به وفور در آیت الله علی اکبر رشاد، استاد برجسته حوزه و رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دیده می شود و باعث شده ایشان در عرصه هایی جدید همچون فلسفه های مضاف و فلسفه دین و … ورود کند و منشاء اثر شود.
از این رو و در بررسی این وجوه اثرگذاری با حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابوالفضل ساجدی، دانشیار گروه کلام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و مدیر قطب علمی فلسفه دین به گفت وگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
مطالعات آیت الله رشاد در حوزه فلسفه و کلام جدید و فلسفه دین چگونه است و با چه محورهایی این مطالعات را پیش می برد؟
یکی از عرصه های تحقیقی آیت الله رشاد که برای آن گام های بلندی برداشته، فلسفه دین با نگرش اسلامی است. ایشان این دانش یا رشته مطالعاتی در حوزه دین پژوهی را چنین تعریف می کند: «فلسفه دین به مطالعه فرانگرِ عقلانی احکام کلی امّهات مسائل دین اطلاق می شود»؛ اینگونه مطالعه عقلانی دین به دو بخش تقسیم می شود: مطالعه عقلانی «درباره دین» و مطالعه عقلانی «در دین».
مطالعه عقلانی «درباره دین» یعنی محورهایی که دین را به طور کلی مور مطالعه قرار می دهد مثل گوهر دین و کارکردهای آن، قلمرو و هندسه معرفتی دین، پلورالیزم دینی، کمال، جامعیت و جاودانگی دینی، تجربه دینی، عبادات و مناسک دینی، زبان دین و زیرمجموعه های ان مانند معناداری گزاره های دینی، معرفت دین و زیر مجموعه های آن مانند فهم پذیری دین، روشمندی فهم دین، تحولات در فهم دین، قرائت پذیری و …
و محورهای مطالعه عقلانی «در دین» درباره امهات محورهای مورد بحث درون دین مثل خداوند، صفات خدا، شرور و بلاها، مجرد و مادی، وحی و نبوت، انسان شناسی، اعجاز، خلود نفس، معاد و … .
خروجی چنین نگاهی به فلسفه دین چیست و چه ابوابی را می تواند در میدان علم بگشاید؟
فلسفه دین که به مطالعه عقلانی دین می پردازد به چند دلیل از مباحث ضروری عصر حاضر است: یکی آنکه انسان عاقل است، فهم و شعور دارد و آغاز تکلیف انسان با عقلانیت او شروع می شود یعنی وقتی به سن بلوغ رسید و آمادگی شناختی یافت، مکلف می شود لذا با سوالات متعددی درباره جهان، انسان، هستی و سرنوشت مواجه می شود.
علاوه بر این، در دنیای امروز، به ویژه در دنیای غرب، از اصلی ترین ویژگی های دوران مدرنیزم که تا حدود نیمه اول قرن بیستم ادامه داشت، عقلگراییِ خودبنیاد بشر بود که از غرب به دیگر جاها نیز سرایت کرد، لذا تحلیل عقلانیِ درست آموزه های دینی می تواند توانش ها و محدودیت های دین، و ابعاد عقلانی آموزه های آن را آشکار سازد و مقابل جریان عقل گراییِ افراطی گسترده دوران حاضر، مدافع شایسته ای برای دین باشد. یکی از گام های اساسی برای پذیرش دین در دوران حاضر مواجهه شایسته با این ویژگی است. باید بتوانیم جوانان نسل حاضر را برای پذیرش دین متقاعد کنیم.
همچنین، استحکام، پایداری و استمرار موفق نظام جمهوری اسلامی و حرکت به سمت تحقق تمدن اسلامی همچون موفقیت هر نظام فکری عملی دیگری در گرو دو امر است: نخست استحکام نظری و توانایی دفاع عقلانی از دیدگاه های خود در مقابل نظریاتِ رقیب و تمدن غرب و دوم موفقیت عملی.
از این رو، توفیق انقلاب اسلامی مشروط به موفقیت در هر دوی این ساحت ها است. این دو نیز با هم در ارتباط اند و قطعاً گام نخست در ساحت نظری، توفیق دفاع از مبانی نظری اسلام است، و امروز یکی از دانش هایی که می تواند به استحکام این مبانی کمک کند «فلسفه دین اسلامی» است که آیت الله رشاد در این مسیر گام های قابل توجهی برداشته و برمی دارد.
کیفیت نگاه خاصی که آیت الله رشاد به فلسفه دین به عنوان پشتوانه نظری نظام دارد، چقدر می تواند مانع جولان رشد اندیشه های الحادی غربی و عواقب سوء ناشی از آن شود؟
اگر به فلسفه دین اسلامی توجه نشود و فقط فلسفه دین وارداتی غربی در کشور رایج شود، خطرات بسیاری باورهای دینی جوانان را تهدید خواهد کرد؛ شاهد آنکه نویسندگان منتقد جریان اصیل تفکر اسلامی مانند دکتر سروش، مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان که شبهات فراوانی را در این جریان ایجاد کرده و طیف وسیعی از نسل دانشگاهی را با خود همراه کرده اند محور اصلی اندیشه های خود را فلسفه دین و کلام جدید می دانند. و دکتر سروش اعلام کرد که من می خواهم در مسیر فلسفه دین در ایران اثرگذار باشم؛ شبستری خود را حامی کلام جدید و اعتزال نو می شمارد. به عبارت بهتر، سه چهره اصلی روشنفکریِ دگر اندیش که در گسترش تردید در عقاید اسلامی اثرگذار بوده اند، محور اصلی کارشان فلسفه دین بوده است. این امر، اهمیت این رشته را در روزگار کنونی نشان می دهد. بدین ترتیب اگر فلسفه دین اسلامی را به خوبی تبیین و از اندیشه اسلام اصیل دفاع کنیم، پاسخگوی این شبهات و پشتوانه نظریِ برای نظام اسلامی خواهیم بود.
یکی از کسانی که اقدامات گسترده و مفیدی در این باره انجام داده، آیت الله رشاد است. در حوزه علمیه دو مرکز علمی که نخستین گام های علمی را در مسیر تبیین و نقد فلسفه دین غربی برداشته اند یکی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و دیگری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بوده است که اولی صبغه آموزشی و پژوهشی و دومی صبغه پژوهشی دارد. سایر مراکز علمی از این دو مرکز الگو گرفته و از آثار آنها برای توسعه این جریان درکشور بهره برده اند.
استاد رشاد به توجه به زمان شناسی و بصیرت خود، به خوبی ضرورت های عصر حاضر را درک کرده و در این میدان گام های بلندی برداشته است. ورود به این عرصه از نکات موردنظر مقام معظم رهبری نیز بوده و است. ایشان در جلسه ای حدود ۲۰ سال پیش با حضور چند تن از بزرگان و علما از آنها درخواست کردند که برای حفظ و تقویت معارف و فرهنگ اسلام گام های بلندی بردارند. یکی از پاسخگویان شایسته این ندا آیت الله رشاد و پژوهشگاه تحت مدیریت ایشان بوده است.
استاد رشاد افزون بر فعالیت های اجرایی و مدیریتی، در مسیر شکوفایی اندیشه های اسلامی در رشته های گوناگون از جمله فلسفه دین، آثار علمی مهمی هم تولید کرده است. از جمله آثار متعدد ایشان کتاب «منطق فهم دین» است که نظریه روش شناسی اکتشافِ گزاره ها و آموزه های دینی را طرح و تبیین می کند. علاوه بر این، دیدگاه ایشان در کرسی های نظریه پردازی مورد بررسی و تایید قرار گرفته و در دانشگاه های متعددی نیز مورد توجه بوده است. لذا ایشان هم در بُعد نظری، تالیف و تحقیق و هم در پژوهشگاه تحتِ اشراف خویش گام های بلند علمی را در مسیر فلسفه دین اسلامی برداشته است.
نگاه آیت الله رشاد به قطب فلسفه دین، اهداف، کارکردها و دامنه اثرگذاری آن چگونه است و با چه کیفیتی فعالیت های آن را دنبال و حمایت می کند؟
یکی از اقدامات ایشان تاسیس «قطب فلسفه دین» بوده است. این قطب توسط پژوهشگاه در سال ۱۳۹۰ بنا نهاده شد. ایشان آغازگر تاسیس قطب علمی فلسفه دین در کشور است. وی این افتخار را نصیب حوزه علمیه کرد که در تاسیس چنین قطبی بر دانشگاه پیشی بگیرد. اکنون بیش از ۵ سال از فعالیت آن می گذرد. استاد رشاد پس از تاسیس قطب علمی فلسفه دین نیز عنایت ویژه ای به فعالیت های آن داشته است. همین اهتمام، حمایت، و پیگیری باعث شد که علیرغم وجود قطب های متعدد علمی در کشور، قطب فلسفه دین در سال ۱۳۹۳ در میان بیش از ۵۰ قطب علوم انسانی و تجربی، از سوی وزارت علوم، به عنوان تنها قطب برتر کشور شناخته شود.
از جمله اهداف راهبردی قطب علمی فلسفه دین عبارتند از: تاسیس و توسعه فلسفه دین اسلامی، نقد مکاتب و آراء معارض در قلمروی فلسفه دین، بسط مرزهای معرفت در این حوزه و ورود به نقاط کشف ناشده آن، احراز مرجعیت علمی در حوزه فلسفه دین در مقیاس ملی و فرامرزی، ایجاد جبهه فکری و نخبگانی فیلسوفان دین که با ما همسو و همفکر اند.
ارتباطات شایسته آیت الله رشاد با مراکز مختلف علمی، فرهنگی، دانشگاهی و حوزوی و از جمله عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی سبب شده است که قطب فلسفه دین بتواند اندیشمندان این رشته از مراکز مختلف را گرد هم آورد و بر بالندگی این دانش بیافزاید. از جمله دستاوردهای جلسات شورای مرکزی قطب در مسیر احراز مرجعیت علمی، همکاری با شورای انقلاب فرهنگی در بازبینی و تدوین سرفصل های دروس ارشد و دکتری فلسفه دین در دانشگاه ها بوده است. که این بررسی نسبت به سرفصل های دوره ارشد به پایان رسیده و مورد تصویب وزارت علوم قرار گرفته و نسبت به سرفصل های دکتری هم قریب به اتمام است.
از جمله اهداف کاربردیِ قطب فلسفه دین، حمایت نظری از مبانی نظام اسلامی و کاربردی کردن مسائل فلسفه دین اسلامی در این مسیر است، همچنین، از دیگر اهداف کاربردیِ قطب توسعه تحقیقات در عرصه کارکردهای دین است. امروزه یک بخش مهمِ نیاز فرهنگی کشور توسعه تحقیقات در عرصه کارکردها و کاربردهای دین در فرهنگ، اجتماع، محیط زیست، اخلاق، تعلیم و تربیت، سیاست، هنر، رسانه، ارتباطات، فناوری و … است. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این عرصه ها گام های مهم و موثری برداشته و قطب هم همکاری شایسته ای در این باره داشته است برای مثال توجه به اسلامی سازی علوم انسانی، تبیین نقش دین در پارادایم های علوم طبیعی و علوم انسانی، از جمله محورهای تحقیق در قطب فلسفه دین است. ضرورت توجه به این مباحث بارها توسط مقام معظم رهبری بیان شده است. استاد رشاد در قطب فلسفه دین بر پیگیری این مهم تاکید داشته و هدایتگر شایسته این مباحث در سایر بخش های پژوهشگاه بوده، لذا در این راستا گام های قابل توجهی برداشته است.
از دیگر اهداف کاربردی قطب، تغذیه و جهت دهی فعالیت های علمی حوزه های علمیه و دانشگاه ها در دو ساحت آموزش و پژوهشِ فلسفه دین اسلامی است که در این جهت قطب علمی فلسفه دین با مراکز مختلف علمی ارتباط دارد و اعضای این قطب از مراکز و دانشگاه های مختلف در جلسات حضور می یابند. جلسات به صورت ویدئوکنفرانس بین قم و تهران در مرکز پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه برگزار می شود. این هم افزایی اندیشمندان می تواند به ارتقای فلسفه دین اسلامی کمک کند و هم برای فعالیت های علمی دیگر مراکز اثرگذار باشد.
علاوه بر این، از دیگر فعالیت های قطب فلسفه دین که با حمایت بی دریغِ آیت الله رشاد انجام می شود، تهیه سرفصل هایی برای اولویت های پژوهشی است. چراکه اگر بخواهیم فلسفه دین اسلامی را توسعه دهیم و به اهداف نظری و کاربردی نزدیک تر شویم، باید اولویت های پژوهشی را تعیین کنیم تا در پایان نامه ها، کتب، مقالات و تدوین متون درسی به کار رود و در نتیجه سطح فلسفه دین در کشور ارتقاء یابد. این کار نیز به اتمام رسیده و در مسیر چاپ و نشر قرار دارد.
از دیگر ثمرات فعالیت های پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و قطب فلسفه دین با حمایت و راهبری استاد رشاد، پاسخ به شبهات مطرح در زمینه مبانی فلسفه دین و نیز مسائل فلسفه دین و جلوگیری از گسترش خرافه گرایی در جامعه است.
نقش مدیریت آیت الله رشاد را در راهبری جبهه فکری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نقش آفرینی های آن در عرصه های فکری فرهنگی را چطور ارزیابی می کنید؟
حوزه علمیه برای کارآمدی باید در کنار فقه و اصول در میادین معرفتی جدیدی ورود پیدا کند. آیت الله رشاد به عنوان یک چهره برجسته علمی و مدیریت فرهنگی در کشور درصدد است گام هایی پیش نهد که مکمل کاستی های حوزه علمیه باشد. تبیین و گسترش معارف اسلامی، اسلامی سازی علوم انسانی و ورود به فلسفه های مضاف توسط ایشان در همین راستاست. استاد رشاد از جمله آغازگرانِ حرکت علمی و تحول آفرینِ علمی فرهنگی در کشور بوده است. این حرکت علمی ابتدا توسط موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی آغاز شد. سایر مراکز فرهنگی، حوزوی و دانشگاهی بعدا به این حرکت پیوستند. از این رو، می توان گفت از گام های بلند استاد رشاد حرکت گسترده علمی- فرهنگی در راستای تکمیل کاستی حوزه علمیه از یک سو و پیوند حوزه و دانشگاه از دیگر سو بوده است. این گام ها برای پشتیبانی تئوریک اسلام و نظام در عصر حاضر امری ضروری است. با توجه به تشنگی امروز دنیا برای فهم حقیقت و دریافت معنویت و تلاش برای یافتن جایگزین صحیح تمدن و فرهنگ غرب و ضرورت نظریه پردازی، استاد رشاد و پژوهشگاه وی در مسیر پاسخ به این نیازها اقدامات قابل توجهی انجام داده اند.
از جمله نشانه های زمان شناسی و نیازسنجی ایشان توجه ویژه به فلسفه های مضاف است. این قلمرو معرفتی، از ضرورت های علمی و کاربردی عصر حاضر و نیازمند نوآوری است، ایشان در این میدان پرفراز و فرود گام نهاده و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و قطب فلسفه دین را نیز در این مسیر هدایت کرده است.
جمع میان فعالیت های علمی و مدیریتی، توام با خلاقیت و نوآوری و پشتکاری مثال زدنی ایشان را به الگویی شایسته برای اهل دانش و عمل در حوزه و دانشگاه بدل کرده است. حجم بالای فعالیت های وی تا جایی رسید که پزشکان، ایشان را از استمرار این رویه برحذر داشته اند.
کوتاه سخن آنکه جمع صفاتی همچون نیاز سنجی و جامعیت، اندیشه ورزی و خلاقیت، زمان شناسی و بصیرت، مهربانی و عطوفت، پشتکار و استقامت و فراتر از همه تواضع و معنویت، از آیت الله رشاد شخصیتی کم نظیر ساخته که خدایش ایشان را کامیابی و سلامت عطا فرماید انشاءالله.