در پاره‌ای از رشته‌ها و دانش‌های دینی مانند فلسفه و کلام، قرن‌هاست به‌شدت دچار رکود و رکون هستیم و جز تکرار هزارباره‌ی میراث پدران معنویمان هیچ از ما سر نمی‌زند؛ ولی اخیراً در حوزه‌ی مباحث بینشی در معرض یک تحول جدی قرار گرفته‌ایم.
كلام و دین پژوهی
واکاوی مکتب معرفتی و فکری استاد مطهری
استاد علی‌اکبر رشاد در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران با گرامیداشت سالروز شهادت استاد شهید مطهری، به تبیین جایگاه علمی ایشان پرداخت و اظهار داشت: مرحوم علامه مطهری تربیت یافته و پرورده حوزه به شمار می‌روند و اگر قرار باشد مختصات تربیتی حوزه‌ها را تبیین کنیم، به‌عنوان نمونه، می‌توانیم به این شخصیت گرانقدر اشاره کنیم. ایشان به‌تمام معنا و بمعنی‌الکلمه، تربیت‌شده حوزه محسوب می‌شوند.
در آثار و تفکرات استاد بیشتر غور و تدبر کنیم
رئیس شورای حوزه علمیه استان تهران ادامه داد: هرچند شخصیت ایشان مورد توجه حوزه است، اما آن‌گونه که دانشگاهیان از آثار و افکار شهید مطهری بهره گرفته‌اند، حوزه‌ی علمیه بهره نگرفته است. یعنی آن مقدار که اساتید دانشگاه و دانشجویان از آثار آن شهید بزرگوار استفاده می‌کنند، طلاب مدارس علمیه استفاده نمی‌کنند. گرچه همگی به نام، آثار و اندیشه‌های آن شهید افتخار می‌کنیم، به موازات این مباهات‌کردن، باید در آثار و تفکرات او بیشتر غور و تدبر کنیم.
پایبندی استاد به سنت های اصیل حوزه
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: اگر بنا باشد سرّ موفقیت شهید مطهری بررسی شود، باید طلاب و فضلای جوان افکار و ابعاد زندگی آن شهید بزرگوار را اقتباس نموده و شرایط و ویژگی‌های او را دریابند و به آن تأسی کنند. یکی از ابعاد زندگی شهید مطهری این بود که ایشان به‌طور کامل و دقیق براساس سنت‌های اصیل حوزه درس خواند. ناگفته نماند که تعلیم و تعلّم و طلبگی در حوزه یک روند آموزشی نیست، بلکه یک فرایند پرورشی است.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یادآور شد: ورود به طلبگی، ورود به فرایند سیر و سلوک است. فرایندی که در آن ابعاد معنوی و تعبدی طلبه پرورده می‌شود و به فعلیت درمی‌آید؛ جنبه‌های عقلی و عقلانیت او رشد می‌کند و به کمال می‌رسد؛ روحیه حقیقت‌جویی‌اش در قالب تحقیق و پژوهش علمی تقویت می‌شود؛ بُعد اجتماعی و قدرت برقراری ارتباط با غیر در او به کمال می‌رسد و مهارت‌های دیگری چون خطابه و تحقیق، مواجهه با مشکلات، مدیریت و دیگر توانایی‌هایی که یک عالِم دینی به آن نیاز دارد در وجود طلبه پرورده می‌شود، و به‌قول امروزی‌ها، نوک پیکان همه این مهارت‌ها به‌سمت کسب «قوه اجتهاد» است.
راز اصلی موفقیت امثال شهید مطهری
استاد رشاد ادامه داد: سرّ و راز اصلی موفقیت امثال شهید مطهری در این است که کوشیدند به قوه اجتهاد و کمالات معنوی دست پیدا کنند و همین‌گونه هم شد. اگر اجتهاد، به‌معنای واقعی کلمه، به‌دست بیاید معجزه می‌کند و در وجود شهید مطهری این اتفاق افتاد. طلبه‌های جوان ممکن است سؤال کنند «سرّ اینکه فردی مثل شهید مطهری در هر ساحت و قلمرو معرفتی و فکری که وارد شد، موفق و سرفراز بیرون آمد، چیست؟» مثلاً ایشان در فقه وارد شد و هرچند آثار فقهی کمی برجای گذاشت، رساله «مسئله حجاب» او، به‌تمام معنا، یک اثر فقهی فنّی است. ایشان در فلسفه نیز فوق‌العاده موفق بود.
استاد مطهری متکلم ـ فیلسوف است، نه فیلسوف ـ متکلّم
تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) تهران تصریح کرد: شهید مطهری یک فیلسوف برجسته بود. او با ورود به حوزه کلام، به تأسیس یک مکتب کلامی همت گماشت. بنده معتقدم مرحوم شهید مطهری «مؤسس کلام اجتماعی» است و این مطلب را در مقالاتی، به تفصیل، توضیح داده‌ام. شهید مطهری را در این زمینه می‌توان با خواجه نصیر مقایسه کرد. همان‌طور که خواجه نصیر، در دوره‌ی تاریخی خود، مؤسس کلام فلسفی شد و دوره‌ای از کلام به‌نام ایشان ثبت شد و با تألیف کتاب «تجریدالاعتقاد» سبک و رویکرد جدیدی را در کلام اسلامی و شیعی شکل داد، در دوران معاصر نیز شهید مطهری دوره‌ای را در کلام آغاز کرد و یک مکتب کلامی را بنیان گذاشت. ایشان، به تعبیر بنده، متکلم ـ فیلسوف است، و نه فیلسوف ـ متکلّم؛ یعنی پیش از آنکه فیلسوف باشد، متکلّم است و مؤسس یک مکتب، گرایش و رویکرد کلامی است که از آن به «کلام اجتماعی» تعبیر می‌شود.
شخصیت علمی چند وجهی استاد
استاد رشاد ادامه داد: شهید مطهری در حوزه حقوق با تألیف کتاب فنّی «نظام حقوق زن در اسلام»، همچون یک حقوقدان وارد می‌شود؛ در حوزه اقتصاد همچون یک اقتصاددان؛ در حوزه‌ی تاریخ، با تألیف کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» مثل یک تاریخدان؛ در عرصه‌ی عرفان با کتاب «شرح و نقد دیوان حافظ» و «تماشاگه راز» جلوه‌ای نو از حافظ ارائه می‌کند، و دیگر کتاب‌های ایشان چون «جمهوری اسلامی» در مباحث اندیشه سیاسی نشان از عمق فکری او دارد.
استاد منطبق بر نظام سنّتی حوزه درس خواند
شاگرد شهید مطهری افزود: سرّ این همه موفقیت در این است که ایشان دقیقاً منطبق بر نظام سنّتی حوزه درس خواند. جوهر تحصیل در سنّت تحصیلی و علمی حوزه، که طلبه باید از آغاز آن را نشانه رود، دست یافتن به قوّه اجتهاد است. شهید مطهری این هدف را از همان آغاز پیگیر بود. تحصیل فقه و اصول به منزله پل است. اصول فقه ابزاری برای استنباط احکام شرعی و فقهی است، و چنانچه این پل با موفقیت طی شود و منتهی به کسب اجتهاد شود، طلبه به قلّه علمی می‌رسد که می‌تواند از عهده سایر مباحث بربیاید.
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران ادامه داد: در حوزه‌های علمیه برای طلاب واحد درسی آموزشی در موضوعات ادبیات فارسی، حقوق، اقتصاد و تاریخ نداریم و در این مباحث تعلیم و تعلّمی صورت نمی‌گیرد. امروز متأسفانه در رشته‌های محدودی تدریس و تحصیل می‌شود، که فقط شامل فقه و اصول و احیاناً منطق و فلسفه و کلام و تفسیر است و سایر دروس چندان رونقی در حوزه ندارد.
تحصیل قوّه اجتهاد
وی افزود: به طلبه‌های جوان توصیه می‌کنم در رابطه با شخصیت، تفکر و منش علامه شهید مطهری عمیق‌تر تدبّر کنند و سرّ موفقیت او را کشف کنند. به‌نظر بنده اولین عنصری که در توفیق آن شهید بزرگوار نقش پررنگی داشت، تحصیل قوّه اجتهاد بود. در کنار آن، زمان‌آگاهی نیز از شروط اجتهاد است، والا صِرف دانستن قواعد کارایی نخواهد داشت.
آگاه به زمان و به روز بود
تولیت حوزه علمیه امام رضا(ع) تهران ادامه داد: شهید مطهری ضمن اینکه آگاه به زمان و به روز بود، دردمند مردم و آماده به کار برای مقابله با دسیسه‌های جبهه استکبار نیز بود. به‌موقع شبهات دینی را تشخیص می‌داد و می‌فهمید و جواب قاطع و محکمی ارائه می‌کرد. او در قبال نظریه‌های وارداتی نظریه تولید می‌کرد.
شاگرد شهید مطهری با اشاره به تقوا و اخلاص استادش گفت: این مرد یکپارچه زلالی و اخلاص بود. یکپارچه احساس مسئولیت بود و همه وجودش را وقف حفظ مکتب اسلام و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) کرده بود.
برخورد اجتهادی و عالمانه
استاد رشاد در پایان افزود: به نظر بنده آنچه در وجود ایشان بارزتر و شاخص‌تر بود، این بود که با مطالب، اجتهادی برخورد می‌کرد و اجتهادی برخورد کردن یعنی اقوال و مطالب دیگران را فهم‌کردن و در قبال هیچ رأی و نظری بی‌دلیل تسلیم نشدن و علاوه بر آنچه که دیگران گفته‌اند و گذشتگان ذکر کرده‌اند، سهمی را بر ثروت و سرمایه معرفتی بازمانده از اصل، افزودن. اجتهاد یعنی همین. این مفهوم از اجتهاد را شهید مطهری داشت و همین امر باعث شد تا آثار ایشان هنوز هم پاسخگوی بسیاری از مسائل جوانان و جامعه باشد.
گفتگوکننده: مهدی زارعی