مشخصات نشر: تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸
مقدمه
آنچه پیش روی شما گرامی است، فراهم آمده از چهار مقاله و مقالت در باب معنویت و معرفت است، که هریک به مناسبتی به قلم یا به زبان راقم، جاری گشته و فصلی از رساله را صورت بخشیده است.
گفتار نخست که «معنای منهای معنا» نام گرفته، پرداخته سخنرانی‌ای است که در تاریخ ۲۳/۲/۸۷ در دانشگاه تهران صورت بست، و در آن به نقد مدعیات یکی از نمایندگان معنی‌ورزی‌های مدرن پرداخته‌ام.
در روزگار ما، این جا و آن جا، کسانی سودای جای‌گزینی معنویت به جای دیانت در سر می‌پزند؛ آنان مدعی‌اند: معنویت، گوهر و پیام مشترک ادیان است، و با اخذ هسته و گوهر دین، می‌توان از پوسته و صدف دیانت، مستغنی شد. جناب آقای مصطفی ملکیان نیز در این میان با ارائه طرحی به عنوان «پروژه عقلانیت و معنویت»، دیانت را با معنویت متفاوت انگاشته، بر ناعقلانی بودن و عدم تلاتم دین با مدرنیته از سویی، و عقلانیت، سازگاری و کارآمدی معنویت از دیگر سو تأکید کرده، عهد دین‌داری سنتی را منقضی اعلام می‌دارد.
مقاله «معنا منهای معنا»، ضمن ارزیابی مدعای جناب ملکیان، با اشاره به ناراستی‌ها و نارسایی‌های پروژه وی، تهافت و تشویش‌های مدعای او را بر آفتاب می‌افکند. پروژه عقلانیت و معنویت، با تصریح بر عدم ضرورت اعتقاد به مبدأ و معاد و عدم بایستگی التزام به اخلاق و احکام دینی در فرایند معنی‌ورزی، در حقیقت، مخاطبان خویش را به «معنا منهای معنا» می‌خواند؛ از نظر راقم، اُطروحه جناب ملکیان، در چارچوب نظریه «سیطره مجاز»، قابل تبیین و تحلیل است.
گفتار دوم که با عنوان «سیطره مجاز در ساحت هویت تاریخی» معنون گشته است، نخست به شرح این مدعا می‌پردازد که: به محاق افتادن حقیقت، و سیطره مجاز، خصلت روزگار ما، در عرصه‌های گوناگون معرفت و معیشت (معرفت‌شناسی، فلسفه، علم، الهیات، معنویت، اخلاق، ارزش‌ها، تاریخ، هویت، سیاست، حقوق، اقتصاد، تجارت و معاملات، صنعت، هنر، ادبیات، فهم و تفسیر و..) است؛ سپس به عنوان ذکر مصداق، تأکید می‌دارد که سنت، تجدد و فراتجدد، دوره‌های مخصوص حیات و هویت تاریخی فرهنگی اقلیم و اقوام خطه فرنگ است؛ سنت‌گرایی، در ظرف فرهنگی و ارزشی خاص خود معنی‌دار است و برای غربیانِ دچار فقر معنوی، بسا که سودمند باشد؛ اما تحلیل حال و وضع ملل و مناطق دیگر گیتی در قالب ادوار تاریخی غرب، و همچنین طرح و ترویج سنت‌گرایی و معنویتورزی غیرنبوی، از سوی مسلمین، به‌ویژه در میان جوامع برخوردار از معنویت غنی و قویم علوی ـ شیعی، از مظاهر سیطره مجاز بر حیات و هویت تاریخی دعوتگران آن است.
حاق و حاصل این گفتار، بررسی انتقادی افکار و آرای جناب آقای دکتر سید حسین نصر در سنت‌گرایی و معنویتورزی است. این بحث نیز حاصل سخنرانی‌ای است که در تاریخ ۱۵/۲/۸۷، از سوی راقم در دانشگاه تهران عرضه شده است.
«حجب‌النور»، مقالی است که در همایش «ادبیات عرفانی حضرت امام»، به تاریخ ۱۹/۳/۸۳، در دانشگاه پزشکی تهران، عرضه داشته‌ام. در این مقال پس از اشارتی به هویت و حیطه شعر امام(س) به شرح ظرائف و طرائف آمده در سروده‌های آن راحل رستگار، در باب حجاب‌های نورانی پرداخته شده است. سپس با توضیح شمول‌گرایی دینی و طرح انگاره ذومراتب بودن «دین» در هر سه مقام «نزول دیانت»، «فهم دینی» و نیز «فعل دینی» (مقام ابلاغ، مقام تفهم و مقام تحقق)، تصریح شده است حجاب‌انگاری فلسفه، عرفان و دیگر علوم بحثی و… با این دیدگاه توجیه می‌پذیرد.
«شهود و شیدایی»، واپسین مقاله این رساله است که گفتار چهارم و پایانی را پدید آورده است؛ این مطلب مقدمه دومین نسخه دیوان حضرت امام خمینی(س) است. نسخه نخست دیوان را با همراهی تنی چند از استادان، از جمله زنده‌یاد مهرداد اوستا، زنده‌یاد سید جعفر شهیدی، و نیز گرامیان حضرات حمید سبزواری، مشفق کاشانی، حسین آهی، محمود شاهرخی، سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) و عبدالجبار کاکایی (ابقاهم الله) فراهم آوردیم. سپس بار دیگر با بازنگری در آن نسخه، و پاره‌ای افزوده‌ها، از قبیل ثبت نسخه بدل‌ها، شعرهای جدید، نظائر اشعار امام(س) در دواوین نام‌آوران ادب فارسی، تکمیل و افزایش ملحقات، توضیحات و… نسخه دومی را فراهم آوردم، که آن هم از سوی نشر عروج وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام انتشار یافت.
در این مقاله ضمن بررسیدن ادوار شعر سرایی امام، مضامین معرفتی اشعار آن بزرگ، کوتاه و گذرا، بازکاویده و بازخوانی شده است.
وفقنا اللهم لما تحب و ترضی واهدنا الی السداد، فانک خیر موفق وهاد.
فهرست
پیشگفتار
مقدمه
گفتار نخست: معنا منهای معنا
معنویت مجازی
پروژه عقلانیت و معنویت
اوصاف و احوال انسان معنوی
نقد و ارزیابی پروژه
ابهام، تشویش و تعارض مفهوم‌شناختی
درای و درنگی در تفاوت دیانت و معنویت
یک. تاریخ آجین بودن دین
دو. عقلانیتِ معنویت و ناعقلانیت دیانت
سه. انقضای عهد دین و دین‌داری
چهارم. بومی‌زد‌گی دین
پنج. معنویت، پیام مشترک ادیان
شش. فرایند‌مداری معنویت و فراورده‌محوری دیانت
نتیجه
گفتار دوم: سیطره مجاز در ساحت هویت تاریخی
سیطره مجاز
انسان جدید در حصار «من»های مجازی
نماد سیطره مجاز در هویت تاریخی
معنویت عقیم
فلتات و فترات سنت‌گرایی
گفتار سوم: حجب‌النّور شرح حجاب‌های نورانی در شعر حضرت امام(س)
شخصیت سرشار
عرفان امام(س)
حجاب‌های نورانی
جهان فشرده
پرده انوار
حجاب عرفان
عشق و معرفت
عرفان، شریعت شیدایان
دین ذومراتب
گفتار چهارم: شهود و شیدایی
مویه روحگداز
لسان شعر
ناله نی
جهان‌بینی شهودی
تازیانه تعریض بر گرده حلاج
تخطئه مسلک‌مداران و مدرس‌نشینان
عشق و هستی
تفسیر عشق
عشق در لسان وحی
طلب‌الدلیل بعدالوصول
کتابنامه
فهرست آیات
فهرست روایات و ادعیه (سنت)
فهرست اشعار
نمایه