نظام علمی ـ آموزشی پرورشمآل؛
طرحی برای تحول بنیادین حوزه براساس نظریه آموزش «پرورشمآل»
مقدمه
دغدغه تربیت نیرو و تولید علم از اصلی ترین دل مشغولی های نخبگانی و مدیریتی هر جامعه ای است؛ به همین دلیل همواره مطالعه و پژوهش و تلاش عملی برای اصلاح و ارتقای آن در جوامع پیشرفته و در حال توسعه در جریان بوده است؛ در کشورمان ایران نیز این امر از مسائل ذهنی نخبگان و برنامه ی مدیریتی مجریان بوده است؛ آیت الله علی اکبر رشاد نیز از دیرباز با دغدغه ی تربیت نیرو و تولید علم زیسته؛ حاصل دغدغه و تفکر چندین ساله دستیابی به نظریه ای با عنوان « نظریه ی آموزش پرورش مآل » گردیده که تبیین مبانی و تفصیل و کاربردی سازی آن موضوع اصلی این تحقیق است. تبیین کامل نظریه در ذیل فرضیه ی تحقیق درج شده است؛ این نظریه را می توان به اجمال به شرح زیر توضیح داد:
نظریه ی آموزش پرورش مآل دستگاه تعلیماتی ـ تربیتی ای است «فطرت بنیاد»، «استعدادمحور»، «جامع نگر» و «جامعه گرا»، که بر پروردن استعدادهای فطری گونه گون متربیان، با نقش آفرینی فعال خود آنان تمرکز دارد، و برایند آن به فعلیت درآمدن قوا و قابلیت های ذاتی افراد تحت تربیت، شکل گیری ملکات پایدار علمی و عملی در وجود آنان و فراهم آمدن توانایی های معنوی، معرفتی و مهارتی لازم معطوف به نیازهای جامعه ی اسلامی است.
نظام آموزشی موجود در کشور، که اکنون بر همهی نهادهای علمی ـ آموزشی رسمی کشور (معالاسف حتی کمابیش حوزههای علمیهی فعلی) حاکم است، نظامی فراگرفتمآل است، این نظام دستگاه تعلیماتی است «حافظهمحور» و «تکساحتی»، که بر فراگیری (= حفظکردن، نه فهمکردنِ) دادههای علمی و مهارتی (و فقط علمی و مهارتی) القاءشده از سوی مدرسان و مربیان استوار است، و برایند آن چیزی نیست جز «انباشت فرادادهها در انبان حافظهی فراگیران، بهصورت علم حصولی».
نظام علمی و آموزشی فعلی باید از اساس دیگرگون گردد؛ این طرح در صدد پیشنهاد نظام جایگزین با عنوان نظام علمی ـ آموزشی پرورشمآل است.
نظریهی آموزش پرورشمآل رقیب نظریه و نظام فوق است که از آن میتوان به «نظریهی آموزشی فراگرفتمآل» تعبیر کرد. نظام آموزشی فراگرفتمآل، که اکنون بر همهی نهادهای علمی ـ آموزشی رسمی کشور (معالاسف حتی کمابیش حوزههای علمیهی فعلی) حاکم است، دستگاه تعلیماتی است «حافظهمحور» و «تکساحتی»، که بر فراگیری (= حفظکردن، نه فهمکردنِ) دادههای علمی و مهارتی (و فقط علمی و مهارتی) القاءشده از سوی مدرسان و مربیان استوار است، و برایند آن چیزی نیست جز «انباشت فرادادهها در انبان حافظهی فراگیران، بهصورت علم حصولی».
اما نظام علمی ـ آموزشی پرورشمآل، دستگاه تعلیماتی ـ تربیتیای است «فطرتبنیاد»، «استعدادمحور»، «جامعنگر» و «جامعهگرا»، که بر پروردن استعدادهای فطری گونهگون متربیان، با نقشآفرینی فعال خود آنان تمرکز دارد، و برایند آن به فعلیتدرآمدن قوا و قابلیتهای ذاتی افراد تحت تربیت، شکلگیری ملکات پایدار علمی و عملی در وجود آنان و فراهمآمدن تواناییهای معنوی، معرفتی و مهارتی لازم معطوف به نیازهای جامعهی اسلامی است.
نظام علمی ـ آموزشی پرورشمآل، علاوه بر تفاوتهای اساسی در مبانی، تمایزات بسیاری به لحاظ راهبردها، روشها، نهادها و سازکارهای اجرایی، با دستگاه آموزشی رقیب که «نظام فراگرفتمآل» است، دارد؛ بسیاری از این تفاوتها بهطور ضمنی در خلال فصول این وجیزه مورد بحث قرار گرفتهاند.
راهبرد و رویکرد اصلی نظام علمی ـ آموزشی پرورشمآل، بر منصّهی ظهورنشاندن استعدادهای خدادادی انسانها، در زمینههای گوناگون معرفتی ـ مهارتی (نظری و عملی) است، و چنین امری از رهگذر کاربست روشهای مناسب برای کشف و استکمال استعدادها، با توجه به «مشترکات ذاتی» متربیان با هم و رعایت «تفاوتهای عرَضی» آحاد تحت تعلیم، ممکن میگردد.
تبیین نظریه
۱٫ انسان، «فطرتمند»، «دارای استعدادهای شگرف»، و «شاکلهپذیر» است.
۲٫ استعداد کسب کمالات ثانوی گوناگونی همچون: ایمان و «تعبّد»، فراگیری و «تعلّم»، حقجویی و درک حقایق و دقایق، آفرینشگری (هنرورزی) و «تجمّل»، انواع مهارتورزی و «فنّاوری»، توان تاثیرگذاری بر جز خود و «تصرف در غیر»، و…، ازجملهی اهم نهادینههای نهفته در وجود آدمیاند.
۳٫ به فعلیتدرآمدن کمالات ثانوی مورد اشاره در بند فوق، برایند طی فرایندهایی تدریجی و لایقفی است.
۴٫ معرفت حقیقی از «سپهر ربوبی» که سرچشمهی همهی آگاهیهاست، از طریق «مجاری پنجگانهی»: فطرت، عقل، وحی، سنت، اشراق، و با طی فرایندهای متناسب هرکدام از آنها به «ساحت انسانی»، تنزل مییابد. تعبّد و تهذّب، از اهم معدات دریافت معارف صائب از مجاری خمسه است.
۵٫ هرچند به اقتضای فطرتمندی، انسانها دارای استعدادهای ذاتی مشترکند، اما به اقتضای شاکلهی فردی هر فرد که تحت تأثیر عوامل ثانوی و عرضی سلبی و ایجابی گوناگون پدید میآید، لامحاله آحاد انسانی در کسب کمالات با هم تفاوتهایی نیز دارند.
۶٫ با استعدادسنجی و مختصاتشناسی انسانها، میتوان انواع و حدود قابلیتهای هریک از آنان را تشخیص داد و رشد و فعلیتیابی هریک را برآورد و برنامهریزی کرد.
۷٫ به فعلیتآوردن استعدادهای فطری، با کاربست شیوهها و بهکارگیری ابزارهای متناسب هر استعداد و نیز هر فرد از افراد انسانی، ممکن میگردد؛ و این امر رسالت اصلی انبیاء و اولیاء (س) و اینک تکلیف اساسی اصحاب حوزه است. («فَبَعَثَ فیهِم رُسلَهُ، وَ واتَرَ اِلَیْهِمْ اَنْبِیائَهُ، لِیَسْتَأْدُّوهُم میثاقَ فِطْرَتهٍ وَ یُذَکِّروهم مَنْسِیَّ نِعْمتَهِ، وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهم بِالتّبلیغِ وَ یُثیروُا لَهُمْ دَفائِنَالعُقولِ» ـ نهجالبلاغه، خطبهی۱، ج۱، ص۲۳)
۸٫ همهی گزارههای تشکیلدهندهی نظریه که عمدهی آنها در بندهای بالا مذکور افتاد، با استخدام منطق اجتهاد از آیات قرآنی و روایات موثق استنباط میشود.
۹٫ با الهام از آموزههای حکمت اسلامی و به اتکای تجربهی اطمینانبخش، میتوان اِتقان و کارآمدی نظام علمی ـ آموزشی برآمده از نظریهی آموزش «پرورشمآل» و ترجیح آن را در قیاس با نظام آموزشی «فراگرفتمآل»، اثبات کرد.
۱۰٫ با توجه به نکات پیشگفته، نظریهی آموزش «پرورشمآل» و نظام مبتنی بر آن، نظریه و نظامی «برتر» و «اسلامی» است.
بیان مسئله اصلی
ـ چالشها و کاستیهای اساسی نظام علمی ـ آموزشی نظام تعلیم و تربیت کنونی کشور کدام است؟
ـ راهبردها و راهکارهای چالشها و کاستیها چیست و نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی دارای چه مختصاتی است؟
ـ مبانی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ سامانههای کاربردی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی کدام است؟
سئوالهای فرعی
ـ مبانی «انسان ـ اجتماعشناختی» نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ مبانی «تربیتی» نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ مبانی «فلسفهی علم»ـی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ مبانی «معرفتشناختی» نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ مبانی «سازمانی ـ مدیریتی» نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی چیست؟
ـ سامانهی نرمافزاری کاربردی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی کدام است؟
ـ سامانهی سختافزاری کاربردی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی کدام است؟
ـ مختصات عناصر کنشگر (مدیران، استادان/ معلمان، دانشپژوهان) طراز برای کاربردی نظام مطلوب (اسلامی ـ ایرانی) علمی ـ آموزشی کدام است؟
بخشها و فصول تحقیق
بخش اول: فرصتها و تهدیدهای فراروی نهاد حوزه و روحانیت
فصل اول: فرصتها و ظرفیتها
فصل دوم: تهدیدها و چالشها
بخش دوم: حوزه و سه نگاه به آرمان تحول
فصل اول: گفتمان متجمد سنتیاندیش
فصل دوم: جریان متجدد نوگرا
فصل سوم: گفتمان مجدِد نواندیش
بخش سوم: نظریهی مبنای نظام پیشنهادی
فصل اول: نظریهی آموزش «پرورشمآل»
فصل دوم: ویژگیهای راهبردی و کاربردی نظام علمی ـ تربیتی مبتنی بر نظریهی آموزش «پرورشمآل»
بخش چهارم: نصابهای مطلوبیت در ارکان نهاد حوزه
فصل اول: اصول وظایف حوزه و علمای دین
فصل دوم: نصاب مطلوبیت عوامل انسانی (رکن کنشگر نهاد حوزه)
فصل سوم: شرح نصابهای طلبهی طراز
فصل چهارم: نصاب مطلوب رکن نرمافزاری نهاد حوزه
فصل پنجم: نصاب مطلوب رکن سختافزاری نهاد حوزه
پیوستها
پیوست اول: اصول سیاستهای برنامهی پنجسالهی اوّل حوزهی علمیهی امام رضا(ع) و مدارس تابعه
پیوست دوم: طرح فقه نظامساز (فقه علوم انسانی)
پیوست سوم: طرح تأسیس مرکز طرازسنجی و ارتقای علمی ـ مهارتی طلاب
پیوست چهارم: سند رویکرد «آموزشی ـ تربیتی»، و « معرفتی ـ کارکردی» مصوّب حوزهی علمیهی امام رضا(ع)
پیوست پنجم: سند چشمانداز ۱۴۰۴ حوزهی علمیهی امام رضا(ع)
پیوست ششم: نگاهی به معماری مدارس شاخص ایران
پیوست هفتم: تلویحات
لینک کوتاه: https://rashad.ir/?p=2007