دین‌پژوهی معاصر: درنگی در گفتمان‌های سه‌گانه متجمد، متجدد، مجدد
مشخصات نشر: تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸
پیش‌گفتار
در ساحت حکمت و معرفت دینی (در ایران و جهان اسلام) اکنون به گفتمان شاخص، حیات و حضور دارند: گفتمان متجمّد سنتی، گفتمان متجدد غربگرا، و گفتمان مجدّد احیاگر. هرچند این گفتمان‌ها هریک طیفی از نخبگان فکری و دینی را در خویش جای می‌دهند و هر طیفی نیز از رگه‌های فکری و جرگه‌های گرایشی ـ گاه متفاوت با هم ـ فراهم آمده است، اما می‌توان هریک از این طیف‌ها را تحت جریانی مشخص و متمایز تعریف و طبقه‌بندی کرد.
جریان متجمد با خصلت تصلب بر میراث بازمانده از سلف، متحجرانه بر مشی و مرام علمی، معرفتی سنتی پای می‌فشرد و دیده از دیدار مناظر و مکاتب نوپدید و فرابومی فروبسته و قرن‌هاست که دین‌پژوهی را به تحشیه‌نگاری و تعلیقه‌زنی بر آثار و آرای کهن فروکاسته و اجتهاد را حتی تقلیدی می‌خواهد!
جریان متجدد با انقطاع از تبار علمی خود و با بی‌اعتنایی و قدرناشناسی نسبت به ذخایر و خزاین غنی و قویم حکمی و معرفتیِ خودی، دل در گرو فکر و فرهنگ غرب غالب دارد و با گرته‌برداری از جنبش اصلاح دینی در آن دیار و پدیده پروتستانتیزم مسیحی، آرمان و آرزوی «نودینی» و «پروتستانتیسم اسلامی»! را در سر می‌پرورد.
جریان متجمد و گفتمان متجدد ـ به رغم تعارض طیفی تاریخی و جامعه‌شناختی‌شان ـ در یک خصلت، شباهتی تام با هم دارند و آن اینکه هر دو یکسره و بالمرّه مقلدند و فاقد جرئت نوآوری و اراده آزاداندیشی؛ جریان متجمد، مقلد پشتیبان است و گفتمان متجدد مقلد فرنگیان!
در میان مشی افراطی و تفریطی دو گفتمان پیشگفته، جریان مجدد با سه خصلت بیّن علمی از آن دو متمایز می‌گردد:
۱٫ وفاداری ارزش‌شناسانه و متجددانه به مواریث فخیم و قویم خودی.
۲٫ مواجهه فعال، نکته‌سنجانه و اصطیادی با رهاورد معرفتی دیگر ملل.
۳٫ افراغ وسع برای گشودن راهی بدیع، در میان تحجر و تجدد برای احراز سهمی سزاوار در سرمایه حکمی معرفتی بشری.
این گفتمان سعی می‌کند ضمن شکستن جداره‌های سخت و سنتیِ تحجر، و بستن کژراهه‌های سستِ سنت تجدد، گنجینه‌های حکمی و علمی عمیق و انیق اسلامی را مورد بازکاوری، بازپیرایی و بازآرایی قرار داده و آن را به زبان زمان ارائه کند. همچنین این جریان بنا دارد به جای دلخوش‌داشتن به تنها انتقاد از دیگران، یا انقیاد و دلبستن به بیگانگان، در صحه شطرنج جهانی تفکر، با رقیبان پنجه در پنجه انداخته خود نیز طرحی نو دراندازد. راقم سطور بر این باور است که راه برون‌رفت از مردام سکون و رکون و گرداب هرزه‌گویی و کفردرایی رایج و دارج، تنها و تنها، تقویت و تعمیق دین‌پژوهی نوع سوم است.
دفتری که پیش رو گشوده دارید از شماری مقاله و مقالت فراهم آمده که طی سنوات اخیر در مناسبات گوناگون به زبان و خامه این کمین کهین جاری شده است. هرچند به اقتضای فواصل و فضاهای متفاوت کتابت و خطابت آنها، توقع سازمان تألیفی منسجمی از آن نمی‌باید برد، بلکه و بسا که تکرار و تهافت نیر گهگاه و لاجرم، در آن رخ داده است، اما قابل انکار نیست که خطابه‌ها و مقاله‌ها، در این جهت با همدیگر مشترکند که همگی یکسره توصیف و تنقید، و آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی دین‌پژوهی معاصر و گفتمان‌های سه‌گانه را وجهه همت دارند.
فهرست
پیش‌گفتار
فصل اول: موانع نواندیشی و نظریه‌پردازی دینی
درآمد: چند تذکار
تعریف انواع موانع
الف) موانع انفسی (شخصیتی)
ب) موانع انفسی (معرفتی)
موانع آفاقی (برونی)
شرحی برخی موانع
موانع فرهنگی
یک) فقدان سنت تضارب آرا
دو) فقدان ادب و ادبیات نقد
سه) سیطره‌ی شخصیت
چهار) مشهورات‌زدگی
پنج) فقدان ترابط و تعامل
شش) حجاب معاصرت
هفت) خصلت فرافکنی شخصی و صنفی
هشت) افراط و تفریط
نه) خلط اصولگرایی و تحجر
ده) موانع اخلاقی
موانع اجتماعی
دوازده) ازخودبیگانگی علمی
سیزده) سیاست‌زدگی
چهارده) پسینی‌شدن نقدها و نظرها
پانزده) مدرک‌گرایی
شانزده) عصری‌سازی افراطی
هفده) آوازه‌گری
هجده) جریان‌های موازی
نوزده) دوقطبی‌انگاری گفتمانی
بیست) آفت‌زدگی ادبیات دینی اجتماعی
موانع روانی
بیست‌ویک) زوال اعتماد به نفس
بیست‌ودو) اختناق سپید
بیست‌وسه) اشعری‌گری مکتوم
بیست‌وچهار) عشق کور
بیست‌وپنج) احساس امنیت کاذب فکری
موانع رویکردی/ روشگانی
بیست‌وشش) جهل به تحولات روش‌شناختی
بیست‌وهفت) سیطره‌ی انتزاعی‌اندیشی
بیست‌وهشت) رکود و رکون در مبانی فلسفی
بیست‌ونه) تحدد قلمرو اجتهاد
سی) ساختارزدگی
سی‌ویک) ظاهرگرایی
سی‌ودو) فقد زمانه‌آگاهی
سی‌وسه) نبود سنت کار گروهی
سی‌وچهار) حرمان مطالعه بینارشته‌ای
سی‌وپنج) التقاطی‌گری روش‌شناختی
سی‌وشش) خلط بدعت‌گذاری با ابداع‌گری
موانع تدبیری و اجرایی
سی‌وهفت) استیلای رخوت بر مراجع تصمیم‌گیر
سی‌وهشت) کژی‌ها و کاستی‌های بی‌شمار نظام آموزشی حوزه و دانشگاه
سی‌ونه) مشغولیت ـ و نه مسئولیت‌انگاشته‌شدن تعلیم و تحقیق
چهل) عدم هدفگیری شایسته و فقدان سیاستگذاری و اولویت‌بندی
چهل‌ویک) فقدان نهادهای شایسته و نصاب‌نامه‌های بایسته
چهل‌ودو) مشکل اقتصاد پژوهش
چهل‌وسه) عدم ترابط و تعامل علمی با جهان اسلام و فرااسلامی
چهل‌وچهار) مدیریت غلط منابع
چهل‌وپنج) عدم مدیریت شایسته بر استعدادها
فصل دوم: انسداد اجتهاد
معنا و مبنای اجتهاد
کارکردهای اساسی اجتهاد
۱٫ تخریج و تنسیق معرفت دینی
۲٫ تصحیح و تنقیح معرفت دینی
۳٫ تعمیم و توسعه معارف دین
۴٫ تطبیق و نوآمدسازی دین
۵٫ رکود و رکون سدگانی در دین‌پژوهی
۶٫ آسیب‌شناسی اجتهاد و تفقه
۷٫ بایسته‌های هشتگانه‌ی دین‌پژوهی
۸٫ بسط بایسته‌ها
۹٫ فقه پویا، فقه سنتی
۱۰٫ فریضه‌های فقه
۱۱٫ ضرورت نقد و نوآوری
۱۲٫ علوم انسانیف دانشگاه و رسالت حوزه
۱۳٫ حسن حوزه
فصل سوم: بایسته‌های کنونی دین‌پژوهی
دین‌پژوهی؛ زوایا و زمینه‌های سه‌گانه
بایستگی‌های چهارگانه
عدم تعادل هندسی ابواب کنونی فقه
پرسش‌های بی‌پاسخ و رسالت ما
فریضه‌ی روز
ضرورت فلسفه‌های مضاف
فصل چهارم: نهضت علمی؛ بایدها و نبایدها
ارکان نهضت علمی
رکن سوم، شمول
جنبش معرفتی معاصر شیعی
آفات معطوف به جنبش
بایستگی نهادینه‌شدن جنبش
تفاوت اصولگرایی و تحجر
گفتمان مجدد و دو رقیب آن
اختناق سپید
نسبت گفتمان‌های سه‌گانه با مدرنیته
پهلوی‌ها و مدرنیسم تصنعی
تعامل حوزه و دانشگاه
منشور جنبش نرم‌افزاری؛ آفات و آسیب‌ها
آسیب‌های روشگانی و رفتاری
آسیب‌های مضمونی
آسیب‌های رویکردی
منشور و بایستگی‌های آن
دستاوردهای پژوهشگاه در زمینه نقد و نوآوری دینی
فصل پنجم: آسیب‌شناسی گفتمان متجدد
درآمد: سه گفتمان
آسیب‌شناسی روشی و رفتاری گفتمان متجدد
یک) درآمیختن دانش‌ها و مباحث
دو) دیگرشیفتگی و استعاره الاهیات
سه) اصاله التکثر
چهار) ظهور الاهیات ژرنالیستی
پنج) حربه‌انگاری سیاسی دین‌پژوهی
شش) افراط و تفریط
هفت) اصاله التجدد
فصل ششم: گفتمان مجدد؛ دستاوردها، آسیب‌ها و چالش‌ها
نگاهی به دستاوردهای گفتمان مجدد
علامه و فلسفه نوصدرایی
استاد و کلام جدید شیعی ایرانی
حضرت امام (س) و تحول در فقه سیاسی اجتماعی
آغاز جنبش در منطق معرفت
ارزیابی اجمالی گفتمان مجدد
یک) فقدان خودآگاهی
دو) فقر نقد
سه) فقد رهبری
چهار) عدم تعامل میان‌گفتمانی
پنج) انفعال
شش) بی‌هندسه‌گی
هفت) خویش ممیزی
هشت) خودگسستگی تاریخی
نه) التزام به توجیه حاکمیت محقق
موانع فراروی گفتمان مجدد
یک) سیطره اختناق سپید
دو) خرده‌گرایش‌های موازی
سه) سیاست‌زدگی جامعه
چهار) اضطرارهای روزمره
پنج) فقدان سخت‌افزار و نرم‌افزارهای مورد نیاز
شش) زندان زبان
فصل هفتم: احیای دین و اصلاح دینداری
یک) چیستی احیاگری
دو) خصایل عمومی جنبش‌های احیاگری و محییان
سه) اهداف و انگیزه‌های احیاگری
چهار) رهیافت‌های احیاگران به دین
پنج) روی‌آوری و روش‌های احیاگری
شش) آفت‌های نهضت‌های احیاگری
هفت) کارکردها و پیاوردهای جنبش‌های احیاگری معاصر
فصل هشتم: بایستگی‌های کنونی فلسفه اسلامی
مقدمه
گروه یکم) بایستگی‌های فلسفه در حوزه تحقیق و نوآوری
دو) تبیین کارکردهای عقل در قلمرو دین‌پژوهی و عرصه دینداری
بخش اول) کلیات
بخش دوم) مبانی و دلایل حجیت عقل
بخش سوم) انواع کارکرد و کاربرد عقل در دین‌پژوهی
بخش چهارم) روش‌شناسی کاربرد عقل در دین‌پژوهی
سه) بررسی جامع موانع تحول و تکامل فلسفه اسلامی
چهار) تأسیس فلسفه فلسفه [اسلامی]
پنج) تنقیح و بازپیراست فلسفه اسلامی/ ایرانی
شش) اصطیاد و تأسیس فلسفه‌های مضاف اسلامی
هفت) اهتمام به اجتهاد فلسفی
هشت) بازنگری امور عامه
نه) اصلاح هندسه معرفتی و ساختاری علوم عقلی
ده) کاربردی‌کردن حکمت اسلامی
یازده) بسط مطالعات تطبیقی بینامکاتبی
دوازده) گسترش پژوهش‌های بینارشته‌ای
سیزده) پیشینه‌پژوهی و تبارشناسی دقیق مباحث
چهارده) مطالعه جامع زمینه‌های ظهور و بسط مکاتب فلسفی
پانزده) تألیف تاریخ تفصیلی (و محتوایی) فلسفه (و علوم عقلی) اسلامی
شانزده) توسعه، تعمیق و تحکیم جنبش/ مکتب نوصدرایی
گروه دوم) بایستگی‌های تعلیم فلسفه اسلامی و فرهنگ‌سازی فلسفه
هفده) بررسی جامع موانع و مشکلات تعلیم فلسفه
هجده) اصلاح نظام آموزش فلسفه در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها
نوزده) تعیین گرایش‌های تخصصی متنوع و تأسیس مدارس ویژه
بیست) الزامی‌کردن آموزش فلسفه مقدماتی
گروه سوم) بایستگی‌های عرصه ترویج فلسفه اسلامی
بیست‌ویک) مطالعه همه‌جانبه موانع و مشکلات فراگیرنشدن تفکر
ب یست‌ودو) دفاع درور علمی از فلسفه
بیست‌وسه) تألیف دانشنامه‌های جامع و تخصصی
بیست‌وچهار) تنظیم فرهنگ‌نامه‌های فلسفی
بیست‌وپنج) نگارش رساله‌های منقح متنوع
بیست‌وشش) ترجمه و انتشار متون فلسفی اصیل اسلامی
بیست‌وهفت) ترغیب فضلای حوزه و دانشگاه، به تأسیس انجمن‌های علمی
بیست‌وهشت) برپایی همایش‌ها و هم‌اندیشی‌های فلسفی
بیست‌ونه) دایرکردن کرسی‌های تدریس فلسفه اسلامی
سی) انتشار کتب فلسفی منتشر شده
فصل نهم: گفتمان فلسفی نوصدرایی
ادوار عقلانیت اسلامی
دوره نخست: عقلانیت بسیط ملهم از قرآن
دوره دوم: ظهور مکاتب حکمی کلامی
دوره سوم: نهضت ترجمه
دوره چهارم: اسلامیت فلسفی (ظهور فلسفه اسلامی)
دوره پنجم: بلوغ فلسفه اسلامی
دوره ششم: فلسفه نوصدرایی
زمینه‌های پیدایی جنبش نوصدرایی
ویژگی‌ها و دستاوردهای فلسفه نوصدرایی
کاستی‌های فلسفه اسلامی
فصل دهم: فقه، چالش‌ها، کاستی‌ها و بایستگی‌های آن
طیف شش‌ضلعی فقه‌ستیزی
دو عارضه افراطی و تفریطی
شرح عارضه نخست (بی‌مبالاتی علمی)
۱٫ اصطیاد مشرب‌مدار
۲٫ شرح‌اندود کردن نظرات و نظامات وارداتی
۳٫ اباحه‌گرایی و اصاله الحذف
۴٫ ساست‌زدگی
۵٫ اصاله التجدد
۶٫ روشنفکرزدگی
۷٫ شاذگرایی و متفاوت‌گویی
۸٫ اهتمام به تکثر و تکثیر آرا
۹٫ بدعت‌گذاری به جای بدیع‌پردازی
۱۰٫ ژرنالیسم
مکاتب و ادوار فقه
یک) فقه بسیط و محدث‌فقیهان
دو) فقه اصولی و متکلم‌فقیهان
سه) فقه اخباری و دوره بازگشت
چهار) تجدید حیات اصولی‌گری
فهرست کژی‌ها و کاستی‌ها
۱٫ محدودانگاشتن کارکرد قرآن در اجتهاد
۲٫ بی‌مهری به سنت فعلی
۳٫ کم‌توجهی به سهم و نقش عقل
۴٫ غفلت از نقش فطرت
۵٫ عدم اعتنا به نقش اصل عدالت‌مداری تکوین و تشریع
۶٫ اصل جامعه‌گرایی و جامعه‌گری
۷٫ نظام‌سازی
۸٫ آفاق ناگشوده
۹٫ چیدمان فقه
۱۰٫ اصول مغفول در مقام تفهم شریعت
۱۱٫ اصطیاد قواعد جدید برای مقام تحقق شریعت
۱۲٫ بازنگری و بازنگاری فراگیر
۱۳٫ جای خالی منطق جامع فهم دین
۱۴٫ علوم جدید دیگر
۱۵٫ بررسی جامع نقد و نوآوری
۱۶٫ اصلاح نظام آموزش فقه و اصول در حوزه‌ها
۱۷٫ زدودن زواید
۱۸٫ اصلاح برنامه تحصیل رشته فقه در دانشگاه‌ها
۱۹٫ جهت‌دهی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها
۲۰٫ دفاع معقول از فقه
۲۱٫ توسعه مطالعات تطبیقی
۲۲٫ برپایی کرسی‌های نقد و نظریه‌پردازی
۲۳٫ هم‌اندیشی فقیهان
۲۴٫ پیشینه‌کاوی و تبارشناسی مباحث
۲۵٫ نگارش تاریخ تحلیلی جامع فقه و اصول
۲۶٫ دانشنامه‌های تخصصی بینامذاهبی
۲۷٫ اصطلاح‌نامه‌های جامع
۲۸٫ ترجمه آثار اصیل
۲۹٫ تألیف کتب موضوعی به زبان زمان
۳۰٫ تنظیم رساله‌های فقهی کاربردی مخاطب‌مدار
فصل یازدهم: توسعه علم و تکامل معرفت
مفهوم‌شناسی «توسعه علمی»
فرهنگ دینی و اعتنا به روش تجربی و کارکرد علم
مفهوم علم نافع
توسعه علمی یا تکامل علمی؟
علم دینی، چیستی و معیار آن
امکان ذومراتب علم دینی
فرایند تکاملی روابط سه‌گانه بشر با دین
فهم‌های متفاوت لزوماً متعارض نیستند
مواجهه اجتهادی با دین و اجتهاد دینی، مسیر تکامل معرفت دینی
فقه فردی، فقه سکولار
چهار بایستگی معرفت دینی
فلسفه معرفت دینی و منطق فهم دین
تلویحات
کتابنامه
فهرست اعلام