شور اشراق
(گفت ـ نوشت‌هایی درباره‌ی شعر و شخصیت شماری از اصحاب حکمت و ادب)
مشخصات نشر: تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۴
مقدمه
باسم الله الحکیم المتکلّم
شور اشراق، نخستین‌بار در سال ۱۳۷۶ از سوی حوزه‌ی هنری و به بهانه‌ی برپایی کنگره‌ی شعر و قصه‌ی حوزه‌های علمیه منتشر گردید.
اینک: ضمن حذف مقاله‌ی «هنر پرستشگاهی» و انتقال آن به کتاب «درباره‌ی هنر»، و افزودن «آیا مولانا تکثرگرای دینی است؟»، «شهود و شیدایی»، «حجب‌النور»، «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم»، «بازتاب جهان‌بینی شهودی حضرت امام (ره) در شعر او» و «بانی شعر اعتراض»، حجم کتاب بیش از صددرصد افزایش یافته است.
این نسخه‌ی شور اشراق، شامل دوازده فصل مستقل به شرح زیر است:
مقاله‌ی «آیا مولانا تکثرگرای دینی است؟» گَرد اتهام پلورالیسم دینی از دامن مولانا جلال‌الدین مولوی می‌سترد؛ در «شاعر طره‌ها» به اجمال و ایجاز درباره‌ی شعر و شخصیت ادبی متکلم ـ فیلسوف برجسته‌ی قرن یازدهم، جناب عبدالرَّزاق فیّاض لاهیجی(قدّه) سخن رفته است؛ «شعر اسرار» در حد خود، پرده از هویت شاعرانه و منزلت ادبی حکیم سترک صدرایی، جناب حاج ملا هادی سبزواری(قدّه) برمی‌افکند.
«شهود و شیدایی» متن دیباچه‌ای است که راقم بر نسخه‌ی دوم دیوان شعر حضرت امام خمینی (سلام‌الله و رضوانه علیه) نگاشته است، این مقال به ضمیمه‌ی چهار مطلب دیگر، یعنی «حجب‌النّور» و «میخانه‌ی عشق» که شرحی است بر غزل «چشم بیمار» آن حضرت و نیز گفتار «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» و «بازتاب جهان‌بینی شهودی حضرت امام (ره) در شعر او»، حجاب از سیمای شاعرانه‌ی آن راحل رستگار برمی‌دارد و مخاطب مشتاق را با بخشی از آموزه‌ها و آرای عرفانی و اشراقی آن بزرگوار که در متن اشعارش بازتابیده است آشنا می‌سازد. به جهت آنکه این پنج مقاله و مقالت در مناسبت‌های گوناگون و در قالب‌های مختلف طرح شده، لاجرم حاوی پاره‌ای تکرار مضمونی نیز می‌باشد.
«بازآفرین چکامه» پرتویی کم‌سو می‌افکند بر شأن و شخصیت ادبی و میراث شعری شادروان مهرداد اوستا. مقاله‌ی «شور اشراق: نگاهی است گذرا به منزلت ادبی و ویژگی‌های شعر علامه‌ی ذوفنون حسن‌زاده آملی(حفظه‌الله)»، «بانی شعر اعتراض» حاصل گفت‌و‌گویی است که به بهانه‌ی نکوداشت شاعر معاصر علیرضا قزوه، درباره‌ی شعر و شخصیت ادبی وی با مؤلف صورت بسته است. «نماز در محراب شعر پارسی» کوته‌نگاشتی است درباره‌ی کاربردهای واژه‌ی نماز در شعر شاعران پارسی‌گوی و شرح نگرش آنان به این فریضه‌ی ارجمند که به جهت تناسبت با محتوای کتاب، در آن جای‌گرفته است.
اکنون به رسم ادب و قدرشناسی، باید از اعضای گرامی گروه ادبیات اندیشه‌ی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، خاصّه مدیر ادیب و دانشور آن جناب دکتر محمدرضا سنگری، به جهت ترغیب این کمین به بازنشر اثر، و نیز از ایشان و شاعر فاضل جوان جناب دکتر محمدمهدی سیار که ارزیابی اثر را برعهده گرفتند و همچنین از دلبند صاحب‌کمالِ مشفقم آقاحامد رشاد که زحمت بازخوانی کتاب را متحمل شد، و سعی سازنده‌ی همگی به ارائه‌ی برخی پیشنهاده‌های اصلاحی انجامید، از صمیم قلب تشکر کنم.
همچنین وظیفه‌ی خویش می‌دانم از دوست دیرینم، شاعر فاضل نغزپرداز، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعبدالله حسینی(حنیف) دبیر مکرم سومین جشنواره‌ی شعر حوزه که ابرام لطف‌آمیزش باعث انتشار دیگرباره‌ی شور اشراق گشت، سپاسگزاری کنم.
آراست دلپذیر اثر، مرهون دقت فنی جناب امیرحسین حیدری و کوشش همکاران محترم سازمان انتشارات پژوهشگاه است، لهذا از زحمات بی‌شائبه‌ی یکان‌یکان ایشان نیز صمیمانه قدردانی می‌کنم.
علی‌اکبر رشاد
تهران ـ ۲۶، ۸، ۱۳۹۴
فهرست
پیش‌گفتار
مقدمه
۱٫ آیا مولانا تکثرگرای دینی است؟
درآمد
معنا و انواع پلورالیسم دینی
مولانا و پلورالیسم دینی
چرا مولانا انحصارگرای دینی است؟
مدلول حکایت فیل و جماعت کوران
بررسی مدلول تمثیل‌های دیگر
۲٫ شاعر طره‌ها: درباره‌ی شعر حکیم فیاض لاهیجی
اجمالی از حیات فیّاض
مرتبه و میراث معرفتی فیّاض
اندکی درباره‌ی اشعار، رتبه‌ی و سبک ادبی فیّاض
تأثیرپذیری فیاض از دیگر شاعران
شاعر طره‌های پیچان
فیاض، بیدل و صائب
عقل و عشق در شعر فیاض
نسخ دیوان فیاض
برخی منابعِ برای مطالعه‌ی افزون‌تر فیّاض
۳٫ شعر اسرار: درباره‌ی شعر حکیم سبزواری
زیست‌نامه‌ی مختصر حکیم سبزوار
حکیم سبزواری و ادبیات
دیوان اشعار حکیم
حکیم و خواجه
۴٫ شهود و شیدایی: درباره‌ی شعر امام خمینی(قدّه)
مویه‌ی روح‌گداز
لسان شعر
ناله‌ی نی نفس آدمی
جهان‌بینی شهودی
تازیانه‌ی تعریض بر گرده‌ی حلاج
تخطئه‌ی مسلک‌مداران و مَدرَس‌نشینان
عشق و هستی
تفسیر عشق از زبان رومی و جامی
عشق در لسان وحی
طلب الدلیل بعد الوصول
مختصری از سابقه‌ی شعرسرایی آن بزرگوار و چگونگی تدوین دیوان
ادوار حیات شاعرانه‌ی امام(قدّه)
دیوان امام (قدّه)
۵٫ حجب النّور: شرح حجاب‌های نورانی معرفت در شعر حضرت امام(س)
امام؛ شعر و عرفان
حضرت امام و ابن عربی
حجاب‌های معرفت و معنویت
عرفان چشیدنی و دیدنی است
در حجابیم و حجابیم و حجابیم و حجاب
نکوهش عرفان مسلکی
چون به عشق آمدم …
متون مقدس، دین‌فهمی و دینداری، مدرّج‌اند
۶٫ میخانه‌ی عشق: شرح غزل «چشم بیمار» حضرت امام(ره)
زبان رایج غزل عرفانی
امام، عارف پاکباخته
کلیات معانی غزل شریف
۷٫ من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم
روشن‌ترین پنجره، رو به جهان عرفانی
دسته‌بندی تاریخی ـ سبک‌شناختی شعر امام
سرگذشت دیوان شعر امام
وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ
تماشای عارفانه‌ی حضرت امام (قدّه)
منشورواره‌ی شخصیت حضرت امام(قدّه)
شخصیت امام (قدّه) منبع تفسیر شعر او
نسبت امام (قدّه) و دیگر شاعران
۸٫ بازتاب جهان‌بینی شهودی حضرت امام (ره) در شعر او
شاخص‌های شعر دینی
عرفان حماسی؛ عرفان حقیقی
عشق؛ مشعله‌ساز و مشغله‌سوز
۹٫ بازآفرین چکامه: درباره‌ی شعر و ادب مهرداد اوستا
ایران؛ کانون شعر و ادب
شعر پس از انقلاب
اوستا؛ احیاگر قالب قصیده
کارنامه کتبی اوستا
ویژگی‌های شخصیت مهرداد اوستا
سهم اوستا در غنی‌سازی خزانه‌ی واژگانی زبان فارسی
اوستای ادیب و شاعر
۱۰٫ شور اشراق: درباره‌ی شأن و شعر علامه‌ی ذوفنون حسن‌زاده آملی
علامه‌ی ذوفنون
استاد؛ نثر و شعرش
شور اشراق و شرار شهود
طومار بلند آثار مکتوب استاد
طرّه‌ی عشق
۱۱٫ بانی شعر اعتراض درباره‌ی شعر و شخصیت ادبی علیرضا قزوه
نسل اوّل و دوم شعرای انقلاب
حوزه‌ی اندیشه و هنر اسلامی
شب شعر فیضیه
کنگره‌ی سالانه‌ی شعر و قصه حوزه
روح ناآرام و معترض، حال و وصف همیشگی قزوه
خزانه‌ی واژگانی فقیر شعر معاصر
خصائص زبانی و مضمونی شعر قزوه
غزل‌سرای خوب
قزوه؛ «بانی شعر اعتراض»
«مولا ویلا نداشت» نقطه‌ی عطف جریان ادبی اعتراض
تفاوت‌های جوهری شعر اعتراض با نق‌زنی‌های روشنفکرانه
دغدغه‌های از نخلستان تا خیابان
دریغ از فراموشی لاله‌ها
«دو رکعت عشق»
«نی و نای» ادبیات انقلاب
بایستگی مضاعف ارسال آثار ادبی انقلابی به خارج
۱۲٫ نماز در محراب شعر پارسی
شعر پارسی پرورده‌ی دامان کیش محمدی(ص)
کاربردهای واژه‌ی «نماز»
نماز و تصویرهای دلاویزی که شاعران پارسی‌گوی پرداخته‌اند
شعر؛ بازگفت آداب و احکام نماز
نماز ریایی
نمازمداری زیست‌زمان
نماز، نماد طهارت و قداست
ساقه‌های سبز قنوت
منابع
فهرست آیات
فهرست روایات
نمایه