چهارمین دور گفت وگوی اسلام و مسیحیت کاتولیک به همت مرکز گفت وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از ۸ آذرماه به مدت سه روز در واتیکان برگزار شد. حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر رشاد یکی از اعضای هیأت ایرانی شرکت کننده در این گفتگو بود که مقاله خود را با عنوان «آزادی و نسبت آن با دیگر ارزش ها» ارائه کرد. مطلبی که در پی می آید بخشی از مقاله یادشده است.

ارائه تعریف دقیق و واحدی از آزادی که همه اقسام آن را فراگیرد و از سوی همگان نیز مورد قبول واقع گردد دشوار می نماید، چرا که هر مسلک و حتی گاه هر کسی تلقی خود را از «آزادی و انواع آن» به جامه تعبیر می آراید! و هم از این روست که درباره تعریف آزادی، بسیار کسان سخن گفته اند اما کمتر کسی تعبیر یا حتی تلقی همه پسندی ارائه کرده است، در تاریخ بشر بسی جدالها و قتالها رخ داده است که هر دو سوی منازعه، مدعی دفاع از آزادی و آزادیخواهی بوده اند!، به ادعای آیزایابرلین، برای کلمه آزادی بیش از دویست معنی گوناگون را تاریخنگاران عقاید، ضبط کرده اند!

مورس کرنستون، در نخستین بخش رساله «تحلیلی نوین از آزادی»، پس از ارائه تحلیلی زبانشناختی از آزادی و نقل و نقد تلقی های گونه گون و متضاد از این مفهوم، در قسمت سوم این بخش، تعاریف زیر را از برخی فیلسوفان نامدار نقل کرده است:

«آزادی، کمال اراده است» (دانزاسکوتس)

«آزادی چنانچه شاید، دال بر غیبت مخالفت است» (توماس هابز) «آزادی… قدرتی است که انسان برای انجام یا احتراز از عملی خاص داراست» (جان لاک)

«از آزادی می توانیم فقط قدرت عمل کردن بر حسب تعیین اراده را مراد گیریم.» (دیوید هیوم)

«آزادی، عبارت است از استقلال از هر چیز سوای فقط قانون اخلاقی.» (امانوئل کانت)

«آزادی، خود انگیختگی عقل است.» (لایبنیتس)

«آزادی، ضرورت تبدیل شکل یافته است.» (هگل)

«آزادی برای انسان، حکومت روح است.» (پاولزن)

«آزادی، قوه ای است که با آن ذهن اراده اش را اجرا می کند.» (بونه)

«آزادی، عبارت است از مشارکت در افشای آنچه- چنان- است.» (هایدگر)

«انسان آزاد، کسی است که تنها به موجب حکم عقل می زید.» (اسپینوزا)

«آزادی، عبارت است از نظارت و اختیارداری بر خودمان و بر طبیعت بیرونی که بر معرفت ضرورت طبیعی بنیان گرفته است.» (انگلس)

تعاریفی که کرنستون در اینجا و جای جای رساله خود نقل کرده و همچنین دیگر تعاریفی که سایرین ارائه نموده اند هیچ یک تعریف به حد و رسم نیستند، زیرا همه آنها یا تعریف آزادی به ضد یا نقیض این مقوله اند، یا تعریف به وصف اند، یا تعریف به متعلق اند، یا تعریف به مصداق اند، یا تعریف به واژگان و مفاهیم مترادف و نیز گاه به نام تعریف یک قسم آزادی، قسمی دیگر تعریف شده است، چنانکه گاه آزادی اجتماعی و حقوقی با اختیار فلسفی و اراده، یا آزادی درونی با آزادی برونی خلط شده است؛ برخی تعاریف مانع و بعضی دیگر جامع نیستند.

همچنین در تعاریف ارائه شده، واژگان و مفاهیمی همچون: انسان، عقل، کمال، ذهن، طبیعت، خود، بیگانه، مانع، قدرت، قوه، اراده، اختیار، بیرون و درون و واژگان مترادف اینها، به کار رفته است که به جهت تشتت آراء در تعریف این کلمات، ابهام در معنی و تعریف ارائه شده مضاعف گردیده و مشکل صد چندان گشته است.

به نظر می رسد تعریف آزادی بسیار دشوار است و اگر ما هم تعریفی ارائه بدهیم به ناچار دچار برخی اشکالات وارد بر تعاریف دیگران خواهیم شد. به همین رو، به جای تلاش برای دست یافتن به تعریفی جامع و مانع و همه پذیر از آزادی، بهتر است از رهگذر شرح و بیان مسائلی همانند: منشأ، مبنا، موانع و مرزهای آزادی و همچنین نسبت آزادی به سایر ارزشها مانند عقل، دین، عدل، حق، قانون و صلح، به مفاهمه اجمالی با مخاطب دست بیابیم و تعریف آزادی اگر هم میسور باشد فقط در محدوده قسمی خاص و با تلقی مکتبی مشخص، دست یافتنی است. از این جهت در این گفتار و این فرصت کوتاه؛ منشأ، مبنا، موانع و مرزهای آزادی و نسبت آن با ارزشهای دیگر به ویژه رابطه آزادی با صلح را (به مناسبت موضوع کنفرانس) به اختصار بررسی می کنیم.

الف- منشأ آزادی

ژان ژاک روسو، در سرآغاز قرارداد اجتماعی، کتاب اول چنین می گوید: «انسان آزاد به دنیا آمده و مع هذا در همه جا دست و پایش بسته و در بندگی به سر می برد.» این بیان با همه والایی و بالایی تعبیر نارسایی است از حقیقتی بلند و ارجمند و آن اینکه منشأ آزادی انسان، تکوینی است.»

از سرحلقه آزادگان حضرت امام علی(ع) نیز در وصیت به فرزندش امام حسن(ع) بیان دقیق و عمیقی شرف صدور یافته است که در تبیین منشأ آزادی صد چندان جامع تر و بلیغ تر است؛ ایشان فرموده اند: «و اکرم نفسک عن کل دنیه و ان ساقتک الی الرغائب، فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا و لا تکن عبد غیرک فقد جعلک الله حرا.» یعنی: نفست را از هر پستی گرامی دار، هرچند دنائت تو را به خواهشهایت برساند، چرا که هرگز در برابر نفس [ارجمند]ت که می بخشی چیز ارزنده ای به دست نخواهی آورد، بنده دگری مباش! زیرا خدایت آزاد آفریده است.

امام علی (ع) در این بیان خود- با همه کوتاهی و گزیدگی اش- به نکات بسیاری تصریح و تلویح فرموده است از جمله:

۱- منشأ آزادی انسان، تکوینی است و آزادی خواهی در سرشت آدمی تعبیه شده است، چون خالق او، او را آزاد قرار داده (فقد جعلک الله حرا) از این رو ذات و فطرت آدمی به سمت رهایی از قیود و موانع گرایش و کشش دارد.

۲- آزادی موهبتی الهی است، زیرا به جعل تکوینی حق تعالی- که بخشاینده هستی است- نصیب انسان شده است. به تعبیر دیگر حق تعالی، خالق انسان و جهان است، پس مالک آنهاست و چون مالک عالم و آدم است پس ملک و فرمانروای بالذات انسان اوست و از این جهت همو نیز سزاوارترین کس برای جعل تشریعی حریت برای اوست.

۳- از نکته فوق می توان چنین استفاده کرد که «اصل اولی» درباره آدمی، آزاد بودن او در قلمرو اجتماع است مگر دلیل خاصی اقامه شود که در شرایطی خاص، آزادی او را محدود کند.

۴- در این عبارت امام علی(ع) مطلق «عبودیت» را نسبت به مطلق «غیر» نفی کرده است، یعنی انسان را از پذیرش هرگونه اسارت در مقابل هر کسی نهی فرموده است و البته خالق انسان و جاعل آزادی تخصصاً از موضوع خارج است یعنی عبادت حق، عبودیت و اسارت نیست زیرا عبادت او به معنی رهایی و سرباز زدن از همه عبودیت ها و اسارتهاست و این خود عالی ترین درجه حریت است، عرفا گفته اند: العبودیه جوهره کنههاالربوییه. یعنی: عبودیت، گوهری است که کنه و باطن آن ربوبیت و آزادی است.

۵- تأکید امام(ع) به فرزندش که «گرامی دار جانت را از هر پستی» می تواند بدین معنا باشد که انسان باید خود نگهبان گوهر حریت خویش از دستبرد رهزنان آزادی باشد. اگر آدمی خود حرمت و حریت خویش را پاس ندارد چه امیدی است به دیگران؟

۶- سخن امام علی(ع) حجت دینی است و از نظر ایشان، بر خلاف بسیاری از حقوق و اختیارات، حق آزادی، حتی از سوی خود فرد قابل اسقاط یا انتقال به غیر نیست، آدمی حق ندارد به استناد آزاد بودن خود، آزادی خویش را پایمال کرده تن به ذلت در دهد. امام صادق(ع) پیشوای ششم شیعه نیز فرموده است: ان الله تبارک و تعالی فوض الی المؤمن اموره کلها و لم یفوض الیه ان یکون ذلیلاً. یعنی: خداوند همه امور مؤمن را به او وانهاده جز این که به او اجازه نداده که عزت و حریت خویش را از دست بدهد و زیر بار ذلت برود.

۷- از آنجا که تأکید فرمود: «با از دست دادن عزت و «آزادی نفس» هیچ چیز نمی تواند جایگزین آن گردد»، نفس انسانی گرانبهاتر از همه چیز است و هیچ چیز هرگز با این عطیه الهی برابری نتواند کرد، در قرآن نیز به این حقیقت تصریح شده است:

من اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل: انه من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعاً و من احیاها فکانما احیی الناس جمیعاً و لقد جاءتهم رسلنا بالبینات ثم ان کثیراً منهم بعد ذلک فی الارض لمسرفون. یعنی: از این رو بر بنی اسرائیل مقرر کردیم که هرکس، دیگری را، نه برای قصاص یا جرم تبهکاری در زمین بکشد، گویی همه مردم را کشته است و هر کس نفسی را احیاء کند گویی همه مردم را احیا کرده است، همانا پیامبران ما همراه با بینات بر آنها مبعوث شده اند، اما با این همه باز هم بسیاری از آنان مسرفانند و از حدود تجاوز می کنند.

به دلالت این آیه، در نظر اسلام، ارزش حق حیات آدمی «یک» ضرب در «بی نهایت» است و به تعبیر دیگر: اینجا «یک» برابر است با «همه»!

هیچ مکتبی حیات و حریت آدمی را چنین حرمت و قیمت ننهاده است و این نیست جز آنکه این مکتب از سوی آفریننده انسان نازل گشته که خود به ارزش آفریده خویش، از هر کسی داناتر است.

۸- آزاده بودن و آزاد زیستن، هم حق است هم تکلیف؛ حق قدسانی و افاضی از سوی آفریدگار هستی است که آدمی می تواند از آن برخوردار گردد و تکلیف است زیرا آزاد زیستن یک حکم دینی است و عدم بهره وری و حراست از آزادی، خروج از شرط عبودیت و تخطی از یک دستور دینی قلمداد می شود، لهذا جانبازی برای تحصیل آزادی یا دفاع از آن، فوز عظیم و فیض جزیل و معادل با فتح و غلبه بر خصم و استمرار حیات قلمداد می گردد. خدا در قرآن به پیامبر اسلام(ص) دستور می دهد، خطاب به کافران که او و مسلمانان آزادی خواه صدر اسلام را تهدید می کردند بگوید: هل تربصون بنا الا احدی الحسنین.

یعنی: آیا جز یکی از دو نیکو [پیروزی و آزاد زیستن، یا شهادت و آزاده مردن] را برای ما آرزو می کنید؟

۹- با توجه به این که آزادی، موهبتی الهی، امری قدسی و فراطبیعی است، سر والایی و ارجمندی و عوض ناپذیری حریت نفس نیز در همین نکته نهفته است و از این رو تخطی از آن، تنها تضییع حقی انسانی و شخصی و مخدوش کردن امری ملکی و زمینی قلمداد نمی شود، بلکه اضاعه آزادی و تضییع نفس، گویی نقض سنن الهی و تخلف از مشیت اوست.

۱۰- از سویی، از نظر ما مسلمانان، کلام حضرت امام علی(ع) سند دینی است لهذا مبنا و موضع او موضع دین است، پس دین و آزادی «قرین و ظهیر» همدیگرند و نه «رقیب و حریف» هم؛ از دیگر سو دین و آزادی، هر دو موهبتی فطری و عطیه الهی اند و دستورهای دینی را همان خدایی جعل فرموده که نفس انسانی را خلق کرده است و کسی نمی تواند به نام دین، آزادی را از کسی سلب نماید یا با نام آزادی دین را نفی کند.

ب- مبنای آزادی انسان

در منظر اسلام، انسان دارای دو ضلع و زاویه است:

۱- طبیعت

۲- فطرت

انسان نطفه صفری است که قابلیت بی نهایت سقوط تا عمق ظلمانی تیه طبیعت مادی (حضت) و صعود تا اوج چکاد نورانی فطرت ملکوتی. راز تلقی و تعبیر دوگانه قرآن از انسان نیز در همین وجود دوبعدی او نهفته است.

مبنای آزاد آفرینی انسان نیز همین دوگانگی وجود اوست و اگر چنین نبود آزادی برای او «بی معنی» یا «بی ارزش» بود، همچنانکه برای فرشته و حیوان بی ارزش است. انسان همواره میان امیال مادی ملکی طبیعی و کشش های متعالی فطرت ملکوتی، در کشاکش است.

خداوند با اعطای آزادی تکوینی و تشریعی به انسان، او را بر ترمیم کاستیها و مصونیت از آسیب های ناشی از ناراستی های بعد طبیعت خود و همنوعانش توانا کرده است تا با شناخت و پرداخت آزادانه به بعد فطرت خویش، مرتبت خلافت اللهی را- که همانا کمال انسانی او نیز در دست یافتن بدان است- احراز نماید.

اسلام برای انسان شأنی رفیع و مکرمتی منیع قائل است و نیز او را واجد قابلیت ها و صلاحیت هایی متعالی می داند که سبب شایستگی و بایستگی بهره مندی او از موهبت آزادی است، فلسفه اعطای آزادی از سوی خدا به آدمی نیز همین نگرش است، اگر نه، آن که چون هابز «انسان را گرگ انسان» می پندارد، آزادی او را صلاح و مباح نمی انگارد! زیرا اگر انسان ذاتاً شرور باشد هرچه محدودتر شود، شرارتش کمتر خواهد بود.

ج- حدود و موانع آزادی

از جمله مغالطات نظری که همیشه تاریخ، آسیب رسان به آزادی بوده، درآمیختن «مرز آزادی» با «مانع آزادی» است، بسا که برخی افراد «حدود» را «موانع» انگاشتند و در حیات بشریت تخم اباحیت کاشتند و چه بسیار زمانها که به نام حدود آزادی، علیه آزادی لشگر انگیختند و خون آزادیخواهان ریختند و بنیاد حریت برانداختند!، هم از این رو بازشناسی حد و مرز آزادی از مانع و رادع آن، حائز خطورت و ضرورتی مضاعف است.

برخلاف تصور برخی- همچون ارسطو- که می پنداشتند تکویناً برخی «برده» و برخی دیگر «آزاد» آفریده شده اند، آزادی حقی است که به همه انسانها تعلق دارد، زیرا همه آحاد بشر از موهبتهایی که منشأ تکوینی آزادی است یعنی عقل و اختیار؛ برخوردارند، آزادی حقی است که ریشه در «حق حیات» دارد و سلب آن از کسی کم از سلب حق حیات نیست.

در قرآن آمده است: الفتنه اشد من القتل (فتنه، بسی از قتل بدتر است) ولیکن با این همه، آزادی نمی تواند منافی با مناشی و مبانی آزادی باشد.

آیا آزادی موضوعیت دارد یا طریقیت؟ هدف است یا ابزار؟ مقصد است یا معبر؟ اگر گزینه های نخست صحیح باشد، درخت آزادی جز هرج و مرج و پایمال شدن آزادیهای راستین حاصلی نخواهد داد، چون عصیان و طغیان، خود به خود ارزش نیست، سخن از آزادی گفتن بدون لحاظ قیدهای: «از چه»، «در چه»، «چه سان» یا «با چه» و «برای چه»، مهمل گویی است.

در روزگار ما خود آزادی، نخستین و بزرگترین قربانی سوءاستفاده از آزادی است، لهذا واژه دل انگیز آزادی امروز، گاه به «پست ترین عمل» و گاه به «متعالی ترین ارزش» اطلاق می شود! از این رو درجه ارزشی آزادی بسته به مضمون و متعلق قیدهای پنجگانه بالا است: آیا آزادی «از» حکم عقل، «در» جهت ارتکاب به جنایت، به «شیوه» و «با» ابزار ضد انسانی، «برای» اشباع نفس شیطانی، می تواند ممدوح و مطلوب بشر باشد؟

مجال این مقاله در خور بحثی فراخور در باب مصادیق و تفاوتهای «حدود» و «موانع» نیست لهذا در این گفتار با اشاره به برخی تفاوتهای آن دو، به بحث بسیار فشرده ای در مسأله حدود آزادی بسنده می کنیم:

۱- «حد» مرز ممیز ماهیت آزادی از غیرآزادی است اما «مانع» نافی وجود آن است، یعنی حد آزادی آن است که آزادی را از یلگی و بی بندو باری متمایز می سازد، ولی مانع آزادی آن است که اصل وجود آزادی را به مخاطره می افکند.

۲- «حد» آزادی، مانع سوءاستفاده از آزادی است، ولی «مانع» آزادی، رادع حسن استفاده از آن است!

۳- «حد» آزادی خروج از باب تخصص است ولکن «مانع» آزادی اخراج از سر تخصیص است یعنی حد آزادی آن است که «غیرآزادی» را از شمول آزادی خارج می سازد اما مانع آزادی، مصادیق قطعی آزادی را محدود و از شمول آن خارج می کند.

اقدام به تعریف مقوله آزادی از سوی فلاسفه و حقوقدانان، خود به گونه ای اقدام به تعیین حدود و مرزهای آن است، چنانکه ملاک هایی مانند: «عقل»، «قوانین طبیعی»، «قوانین موضوعه»، «قانون اخلاقی» و مطلق «قانون»، در برخی تعاریفی که نقل کردیم مورد اشاره قرار گرفته بود:

کانت گفت: «آزادی، استقلال از هر چیز سوای فقط قانون اخلاقی است.»

اسپینوزا نیز گفت: «انسان آزاد کسی است که به موجب حکم عقل می زید.»

شلینگ گفت: «آزادی چیزی نیست جز تعین مطلق امر نامتعین از طریق قوانین طبیعی ساده هستی.»

پاولزن نیز گفته بود: «آزادی برای انسان حکومت روح است.»

منتسکیو هم می گوید: «آزادی سیاسی این نیست که هر کس هرچه دلش می خواهد بکند، بلکه در جامعه و حکومتی که قوانین حکمفرماست، آزادی معنای دیگری دارد،… آزادی عبارت از این است که انسان حق داشته باشد هر کاری را که قانون اجازه داده و می دهد بکند و آنچه که قانون منع کرده و صلاح او نیست مجبور به انجام آن نگردد، در این صورت اگر مرتکب اعمالی شود که قانون منع کرده دیگر آزادی وجود نخواهد داشت.»

روسو هم گفته است: «تسلیم در برابر هواهای نفسانی عین بندگی است و اطاعت از قانون، آزادی مطلق است.»

ولتر سخن مشهوری دارد که شاهکار حکمی او پنداشته شده، وی گفته است: «آنچنان آزادی نزد من محترم است که برای اینکه کسی بتواند آزادانه سخن خود را در مخالفت با من بگوید حاضرم جانم را فدا کنم!» این بیان به یک شعار سیاسی شبیه تر است تا سخنی سنجیده و فیلسوفانه! روشن نیست آیا اگر مخالفت رقیب ولتر حتی در جهت نقض آزادی او یا دیگری باشد و موجب پایکوب شدن حقوق اساسی انسانها و نابودی ارزشهای متعالی بشری نیز گردد، ولتر آماده بذل جان در راه او خواهد بود؟ و اگر نه، پس آزادی حد و مرزی دارد.

از این رو لیبرالیسم به معنی یلگی و روا انگاری بی قید و شرط، اولاً: دست نایافتنی است، چه آنکه بشر در زندان هزار توی ماده و طبیعت می زید و هر کاری را حتی با فرض مجاز بودن، قادر نیست انجام دهد. ثانیاً: آزادی بی قید و مرز، خود برانداز و خویش ویران ساز است، چون به هرج و مرج و تحدید حقوق اساسی انسانها و تهدید آزادیهای مشروع منجر خواهد شد. ثالثاً: آزادی وسیله کمال و سعادت است. در جایگاه هدف نشاندن وسیله، جز بازماندن از هدف، حاصلی نخواهد داد. رابعاً: «آزادی برای آزادی»، از پوچ انگاری و نیهیلیسم سر برخواهد آورد.

به همین جهت است که همان کسان و جوامعی که از لحاظ نظری، از لیبرالیسم و روا انگاری افراطی دم می زنند، هرگز و هرگز در عمل ملتزم به همه لوازم عینی آن نشده اند و نخواهند شد.

د- مرزهای آزادی

اکنون جا دارد بپرسیم: مرزهای آزادی چیست؟ و آیا آزادی به چیزی محدود است؟ قدر متیقن آن است که: آزادی هر کس، به مرز آزادی (خود و دیگران) محدود است و کسی نمی تواند به بهانه آزادی، حریم آزادی دیگران را بشکند، زیرا به همان علت و دلیل که او آزاد است دیگری نیز از حق آزادی برخوردار است؛ و به تعبیر نغز منتسکیو: «حد اعلای آزادی آنجاست که آزادی به حد اعلا نرسد». قرآن نیز فرموده است: «ایحسب الانسان ان یترک سدی» (آیا بشر می پندارد بی هدف رها می شود؟)

قاعده «لاضرر» که اصلی است برآمده از سنت رسول گرامی و شامل ترین قواعد حقوقی اسلام است و کاربرد بسیار وسیعی در فقه اسلامی دارد، همچنین قاعده «سلطنت» و فحوای آن مؤید این مدعا است. از قاعده لاضرر و نیز قاعده سلطنت، هم اصل لزوم آزادی و هم حدود آزادی قابل استنباط است. قاعده لاضرر می گوید: ضرر رسانی به غیر و ضرر پذیری از غیر، جایز نیست، عدم استفاده از آزادی زیان پذیری است، سوءاستفاده از آزادی نیز زیان رسانی به غیر است. کما این که قاعده سلطنت نیز می گوید: همه اختیاردار دارایی های خویش اند و پس به طریق اولی و قطعاً اختیاردار عرض و جان خویش نیز می باشند پس آزادند. همین قاعده دلالت می کند که کسی نمی تواند به حوزه «سلطنت» یعنی اختیار دیگران خدشه وارد سازد، پس سوءاستفاده از آزادی و اختیار نیز ممنوع است، زیرا تعدی به اموال، اعراض و نفوس دیگران، نقض بهره مندی آنان از حدود اختیارشان به شمار می رود.

همچنین کسی نمی تواند به استناد آزادی، سبب سلب آزادی از خود شود، انسان تکویناً بر آزاد بودن مفطور و مجبور و تشریعاً (و از نظر دین) بر آزاده زیستن مکلف است و هر آنکو خود را از موهبت آزادی بی نصیب سازد از آدمیت خویش روی برتافته است.

حد دیگر آزادی، حکم قطعی عقل است، خردمندی انسان، امکان شایستگی و بایستگی بهره مندی از موهبت آزادی را سبب گردیده است، چه آنکه به اعتماد و حرمت عقل است که او توانا و شایای آزاد زیستن شده است و عقل نیز در فضای آزاد است که می بالد و باور می گردد، عقل، اگر مخزن حقایق نباشد قطعاً معیار حقوق و حقایق است.

اگر در عیاری عقل تردید کنیم، برای بازشناسی آزادی از اسارت چه معیاری در دست آدمی باز خواهد ماند؟ امام علی(ع) فرموده است: العقل یصلح الرویه.»

یعنی: خرد، رویه را اصلاح می کند.

نیز رسول اکرم(ص) فرموده است: «انما یدرک الخیر کله بالعقل.»

یعنی: خیر یکسره با عقل قابل درک و دسترسی است.

حتی، حدانیت سایر حدود به تشخیص و حجیت عقل ثابت می شود، لازمه پذیرش حکم عقل در «حسن آزادی» سرسپردن به صحت قضاوت او بر قبح «اباحی گری» و روا انگاری مفرط است.

ملای رومی گفته است:

عقل ضد شهوت است ای پهلوان!

آنکه شهوت می تند عقلش مخوان

دموکراسی حقیقی- که برخی برترین دست آورد تمدن کنونی اش خوانده اند- مشارکت عقول است نه مسابقت اهواء، و به نظر ما میان دموکراسی و لیبرالیسم نیز نسبت تساوی برقرار نیست.

ارزش هایی چون دین و قانون، حق و عدل، حدود دیگر آزادی اند، البته دین منزل از سوی خدا نه دین گونه های بشر ساخته و قانون معدل و عادلانه نیز حق مسلم و مسجل و عدل مدلل و حقیقی؛ نه هر که را سزاست که از این چهار مقوله والا، در برابر معبد آزادی مساجد ضرار بسازد و به حربه حرمت آنها به حریم حریت بتازد.

غایت فصوا و قصد اقصای دین نیز تحقق آزادی درونی و برونی آدمی است چنان که قرآن درباره وظیفه و کارکرد پیامبر اسلام(ص) فرموده است:

… و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث و یضع عنهم اصرهم والاغلال التی کانت علیهم

یعنی: پاکیزه ها را برای ایشان روا می سازد و پلیدیها را حرام و ممنوع می کند و از آنها بار گرانشان و غل ها و زنجیرهایی را که بر آنها بود برمی دارد…

و با افکار آزادی تکوینی و نفی آزادی تشریعی، دعوت به دین و دینداری لغو و عبث است و اصولاً تدین بدون آزادی حقوقی، محال و گاه باطل است؛ اما لیبرالیسم تلقی خاصی از آزادی است، صد البته که دین با آن سازگار نیست.

چنان که به اشارت گذشت: قانونگرایی و قانونمندانه زیستن، هم فطری انسان و هم مقوم جامعه انسانی است، قوام و قیمت جامعه به میزان قانون پذیری آن بستگی دارد، حذف عنصر قانون از حیات آدمی- هر چند به نام آزادی- به مثابه تبدیل جامعه به جنگل است و جامعه بی قانون جنگلی است بی فانوس:

«ولا تعتدوا ان الله لایحب المعتدین»

یعنی: تعدی نکنید که خدا تجاوزگران را دوست ندارد.

آزادی عزیز است زیرا که بستر کسب حق و زمینه کشف حقیقت است، دسترسی به حقایق، کماهی، جز به بالا رفتن از پلکان حریت میسر نمی شود، هماره گوهر حقیقت با گشت و جست آزاد در افق سایه روشن- ناشی از درآمیختگی حق و باطل- فراچنگ می افتد، اما کشف هر حقی در هاله روشنایی حقی دیگر ممکن می گردد، جوانه حق نوین از تنه حق دیرین سر می زند، پس انتظار نمی توان برد در محیطی که مشعل حق های پیشین به تازیانه سرگردان توفان جنون پیمای یلگی و خواهش های شکم و شهوت، خاموش می گردد و لحظه افزون افق در ظلمت بیشتری فرو می رود، باز هم شعله حق های پسین از آن سر برآورد.

برهوت حق کشی و کویرستان حق پوشی، لاله حق نیوشی نخواهد رست، مگر نه این است که: حق از حق زاده می شود نه از باطل؟ و ترویج باطل آشکار و نشانمند، غیر از ترویج خطای روشمند است و آزادی برای احقاق حق است نه انکار آن، حریت برای افشای باطل است نه اشاعه آن. کدام خردمندی انکار حق بالفعل را- به هر بهانه ای – به امید وصول به حق بالقوه روا می دارد؟ و اگر به نام «حریت»، «حق» انکار شود به جای آن چه چیز گرانبهایی به دست خواهد آمد؟

«فماذا بعد الحق الاالضلال! فانی تصرفون؟»

یعنی: در آن سوی حق، جز ضلالت، چیست؟ پس کجا روی می آورید؟

آزادی، دشمن حق نیست بلکه حریت، حق اندیش است و حق حریت کیش، اما باطل آزادی کش است و رقیت اندیش، آزادی هم از مهمترین حقوق است و هم از مهمترین حقایق، اما به تیغ یک حق سر و ستیغ دیگر حقایق را نباید درود و به داس یک حقیقت سر و دستار دیگر حقیقت ها را نشاید ربود. هر حقیقتی بنیان ساز حقایق دیگر است و نه ویرانساز آنها و اگر نه، در حق بودن آن حق باید تردید کرد، چون حق خود برانداز نیست، آزادی است ،حق است و با حق همنوا و اگر با حق همنوا نیست پس باطل است و پس آزادی نیست بلکه یلگی است.