سخنرانی آیت الله رشاد در نخستین سالگرد رحلت علامه محقق آیت الله فاطمی نیا

آیین بزرگداشت اولین سالگرد ارتحال آیت‌الله سیدعبدالله فاطمی‌نیا، عصر اول خردادماه و همزمان با روز ملاصدرا با حضور فرزندان استاد فاطمی‌نیا در مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.

در این مراسم آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس و موسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ایراد سخنرانی داشت که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

یکی از انحرافاتی که در جامعه ما و جامعه شیعی پدید آمده این است که تصور کنیم کسی که به خطابه می‌پردازد لازم نیست فاضل باشد، اهل نظر باشد، اهل مطالعه باشد، اهل تحقیق باشد. چنین توهمی در ذهن برخی از ما طلبه‌ها و بسا در میان مردم هست که واعظ، خطیب است و خطابه با برهان فرق می‌کند. آیت‌الله فاطمی‌نیا فاضل بود، درس‌خوانده بود. شاید اینکه به خطابه می‌پرداخت خلاف عرف جامعه ما عمل می‌شد. تصور این است اگر کسی بنا است به وعظ و خطابه بپردازد بیش از شرح لمعه لازم نیست بخواند. یکبار به یکی از اساتید گفتم فلان خطیب معروف تا شرح لمعه خوانده است ایشان گفت خطیب که لازم نیست بیش از این بخواند.

به اندازه اهلیت مخاطب سخن می‌گفت

آیت‌الله فاطمی‌نیا فاضل بود، درس‌خوانده بود، اهل مطالعه بود، عمیقا مطالعه می‌کرد، وقت می‌گذاشت، نه تنها اهل مطالعه بود اهل اطلاع بود، آرا را می‌شناخت، با علوم گوناگون آشنا بود، در شماری از علوم صاحب‌نظر بود، چون سرمایه علمی داشت هم مطالعه‌اش جهت‌دار بود، هم ژرف و عمیق بود. ایشان سنجیده سخن می‌گفت، بی‌هوا حرف نمی‌زند، دقیق سخن می‌گفت، عمیق سخن می‌گفت. در جلساتی که عامه مردم حضور داشتند فنی حرف می‌زند، از دقائق سخن می‌گفت، مطلب را می‌گفت اگر تشخیص می‌داد مخاطب اهلیت ندارد همه حرف را نمی‌زد، به اندازه استعداد مخاطب از حقیقت چیزی برملا می‌کرد ولی عمیق و دقیق سخن می‌گفت.

جهت دیگر در خطابات ایشان این بود که اخلاقی سخن می‌گفت، معناگرا بود، در جوهر وعظ، در ذات نصح، اخلاق نهفته است. مگر می‌شود وعظ کرد بدون اینکه از فضائل اخلاقی چیزی گفته شود؟ مگر می‌شود وعظ کرد دیگران را موعظه کرد ولی از عالم معنا چیزی به زبان نیاورد؟ مگر می‌شود کسی از عالم معنا سخن بگوید ولی خودش خبر نداشته باشد؟ ایشان از این جهت تکیه زیادی بر اخلاق داشت، تاکید زیادی بر معنا داشت و این از ویژگی‌های استاد فاطمی‌نیا بود. استاد فاطمی‌نیا از حیث جمالی دین صحبت می‌کرد و به بیان برآیندها و برون‌دادها و داده‌های اسمای حسنا و خاصه اسمای جمالی عنایت بیشتری داشت. سخنانش جوانان را امیدوار می‌کرد. درست است خدای متعال هم اسمای جلالیه دارد و هم کمالیه، اما آن‌طور که اهل معرفت گفتند اسمای جلالی ذیل اسمای جمالی تعریف می‌شود و اسمای جلالی جلوه جمالی اوست. در مقام خطابه، در مقام وعظ باید به اسمای جمالی اعتنا کنیم و ایشان از این جهت اهتمام خاص داشت.

۱۴۰ هزار بار کلمه قلب در روایات

خطیب، منبری، واعظ کارش این است بین مردم و خدا آشتی برقرار کند. باید تلاش کند روی قلب مردم کار کند نه قالب و کالبد مردم و اینکه در ظواهر بماند. نمی‌خواهم بگویم وعظ و خطابه با اینکه روی مغز و فکر مردم کار کنیم تنافی دارد اما می‌خواهم عرض کنم بیش از آنکه با مباحث خشک عرفانی جلسه را اداره کنیم روی قلب مردم با مطالب عرفانی کار کنیم. اصولا در منابع ما جایگاهی که قلب دارد هیچ عنصر دیگری از وجود انسان ندارد. قالب و کالبد هرگز جای قلب را نمی‌گیرد و قابل قیاس نیست. قرآن کریم خیلی روی قلب تکیه دارد. در یک جست‌وجوی مختصر بسامدی که از روایات گرفتیم این بوده که در مجموعه روایات افزون بر ۱۴۰ هزار بار کلمه قلب تکرار شده است که این تکرار معنادار است.

قرآن هم سرانجام کار را برای سعادت انسان همین قلب سلیم می‌داند. وقتی حضرت ابراهیم می‌خواهد خداوند را معرفی کند می‌فرماید: «الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ وَالَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ وَاجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ وَاغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ وَلَا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» تمام این سیری که حضرت ابراهیم بیان می‌کند تمهید مقدمات عشق‌ورزی به ساحت الهی است و در پایان فقط یک راه پیش روی انسان قرار می‌گیرد و آن مسئله قلب است. پس ما با قلب سروکار داریم.

ما سرمایه‌های زیادی داریم که مغفول است. ما مجلس داریم که پشت هم قانونگذاری می‌کند که طبیعتا لازم است. مراجع فراوان داریم که کارشان قانونگذاری است از پلیس و شهرداری بگیرید تا مراجع عالی تصمیم‌ساز کشور اما یکجا نداریم قوانین اخلاقی وضع کند بگوید اگر اصول اخلاقی نقض شد چه باید کرد یا اصول اخلاقی را به جامعه معرفی کند. منابعی در دسترس داریم که خاک می‌خورد و فقط آنها را زیبا چاپ می‌کنیم. صحیفه سجادیه داریم، متنی که خود امام سجاد(ع) تدوین فرمودند و به دست ما رسیده است ولی متاسفانه در حد یک رمان هم خوانده نمی‌شود. از این جهت ضروری است که بیشتر به این سرمایه‌هایی که در اختیار داریم توجه کنیم.

در بخش‌ دیگری از این نشست برخی دوستان و آشنایان آیت‌الله فاطمی‌نیا از جمله سیدصباح زنگنه، حجت‌الاسلام سیدحسین فاطمی‌نیا، حجت‌الاسلام محمدرضا زائری و علی درستکار پشت تریبون حاضر شدند و به بیان خاطراتی از مرحوم فاطمی‌نیا پرداختند.