معنا منهای معنا

معنا منهای معنا

 

مشخصات نشر: تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸

 

مقدمه

آنچه پیش روی شما گرامی است، فراهم آمده از چهار مقاله و مقالت در باب معنویت و معرفت است، که هریک به مناسبتی به قلم یا به زبان راقم، جاری گشته و فصلی از رساله را صورت بخشیده است.
گفتار نخست که «معنای منهای معنا» نام گرفته، پرداخته سخنرانی‌ای است که در تاریخ ۲۳/۲/۸۷ در دانشگاه تهران صورت بست، و در آن به نقد مدعیات یکی از نمایندگان معنی‌ورزی‌های مدرن پرداخته‌ام.
در روزگار ما، این جا و آن جا، کسانی سودای جای‌گزینی معنویت به جای دیانت در سر می‌پزند؛ آنان مدعی‌اند: معنویت، گوهر و پیام مشترک ادیان است، و با اخذ هسته و گوهر دین، می‌توان از پوسته و صدف دیانت، مستغنی شد. جناب آقای مصطفی ملکیان نیز در این میان با ارائه طرحی به عنوان «پروژه عقلانیت و معنویت»، دیانت را با معنویت متفاوت انگاشته، بر ناعقلانی بودن و عدم تلاتم دین با مدرنیته از سویی، و عقلانیت، سازگاری و کارآمدی معنویت از دیگر سو تأکید کرده، عهد دین‌داری سنتی را منقضی اعلام می‌دارد.
مقاله «معنا منهای معنا»، ضمن ارزیابی مدعای جناب ملکیان، با اشاره به ناراستی‌ها و نارسایی‌های پروژه وی، تهافت و تشویش‌های مدعای او را بر آفتاب می‌افکند. پروژه عقلانیت و معنویت، با تصریح بر عدم ضرورت اعتقاد به مبدأ و معاد و عدم بایستگی التزام به اخلاق و احکام دینی در فرایند معنی‌ورزی، در حقیقت، مخاطبان خویش را به «معنا منهای معنا» می‌خواند؛ از نظر راقم، اُطروحه جناب ملکیان، در چارچوب نظریه «سیطره مجاز»، قابل تبیین و تحلیل است.
گفتار دوم که با عنوان «سیطره مجاز در ساحت هویت تاریخی» معنون گشته است، نخست به شرح این مدعا می‌پردازد که: به محاق افتادن حقیقت، و سیطره مجاز، خصلت روزگار ما، در عرصه‌های گوناگون معرفت و معیشت (معرفت‌شناسی، فلسفه، علم، الهیات، معنویت، اخلاق، ارزش‌ها، تاریخ، هویت، سیاست، حقوق، اقتصاد، تجارت و معاملات، صنعت، هنر، ادبیات، فهم و تفسیر و..) است؛ سپس به عنوان ذکر مصداق، تأکید می‌دارد که سنت، تجدد و فراتجدد، دوره‌های مخصوص حیات و هویت تاریخی فرهنگی اقلیم و اقوام خطه فرنگ است؛ سنت‌گرایی، در ظرف فرهنگی و ارزشی خاص خود معنی‌دار است و برای غربیانِ دچار فقر معنوی، بسا که سودمند باشد؛ اما تحلیل حال و وضع ملل و مناطق دیگر گیتی در قالب ادوار تاریخی غرب، و همچنین طرح و ترویج سنت‌گرایی و معنویت‌‌ورزی غیرنبوی، از سوی مسلمین، به‌ویژه در میان جوامع برخوردار از معنویت غنی و قویم علوی ـ شیعی، از مظاهر سیطره مجاز بر حیات و هویت تاریخی دعوتگران آن است.
حاق و حاصل این گفتار، بررسی انتقادی افکار و آرای جناب آقای دکتر سید‌ حسین نصر در سنت‌گرایی و معنویت‌ورزی است. این بحث نیز حاصل سخنرانی‌ای است که در تاریخ ۱۵/۲/۸۷، از سوی راقم در دانشگاه تهران عرضه شده است.
«حجب‌النور»، مقالی است که در همایش «ادبیات عرفانی حضرت امام»، به تاریخ ۱۹/۳/۸۳، در دانشگاه پزشکی تهران، عرضه داشته‌ام. در این مقال پس از اشارتی به هویت و حیطه شعر امام(س) به شرح ظرائف و طرائف آمده در سروده‌های آن راحل رستگار، در باب حجاب‌های نورانی پرداخته شده است. سپس با توضیح شمول‌گرایی دینی و طرح انگاره ذومراتب بودن «دین» در هر سه مقام «نزول دیانت»، «فهم دینی» و نیز «فعل دینی» (مقام ابلاغ، مقام تفهم و مقام تحقق)، تصریح شده است حجاب‌انگاری فلسفه، عرفان و دیگر علوم بحثی و… با این دیدگاه توجیه می‌پذیرد.
«شهود و شیدایی»، واپسین مقاله این رساله است که گفتار چهارم و پایانی را پدید آورده است؛ این مطلب مقدمه دومین نسخه دیوان حضرت امام خمینی(س) است. نسخه نخست دیوان را با همراهی تنی چند از استادان، از جمله زنده‌یاد مهرداد اوستا، زنده‌یاد سید ‌جعفر شهیدی، و نیز گرامیان حضرات حمید سبزواری، مشفق کاشانی، حسین آهی، محمود شاهرخی، سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) و عبدالجبار کاکایی (ابقاهم الله) فراهم آوردیم. سپس بار دیگر با بازنگری در آن نسخه، و پاره‌ای افزوده‌ها، از قبیل ثبت نسخه بدل‌ها، شعرهای جدید، نظائر اشعار امام(س) در دواوین نام‌آوران ادب فارسی، تکمیل و افزایش ملحقات، توضیحات و… نسخه دومی را فراهم آوردم، که آن هم از سوی نشر عروج وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام انتشار یافت.
در این مقاله ضمن بررسیدن ادوار شعر سرایی امام، مضامین معرفتی اشعار آن بزرگ، کوتاه و گذرا، بازکاویده و بازخوانی شده است.

وفقنا اللهم لما تحب و ترضی واهدنا الی السداد، فانک خیر موفق وهاد.

 

فهرست

پیشگفتار
مقدمه

گفتار نخست: معنا منهای معنا
معنویت مجازی
پروژه عقلانیت و معنویت
اوصاف و احوال انسان معنوی
نقد و ارزیابی پروژه
ابهام، تشویش و تعارض مفهوم‌شناختی
درای و درنگی در تفاوت دیانت و معنویت
یک. تاریخ آجین بودن دین
دو. عقلانیتِ معنویت و ناعقلانیت دیانت
سه. انقضای عهد دین و دین‌داری
چهارم. بومی‌زد‌گی دین
پنج. معنویت، پیام مشترک ادیان
شش. فرایند‌مداری معنویت و فراورده‌محوری دیانت
نتیجه

گفتار دوم: سیطره مجاز در ساحت هویت تاریخی
سیطره مجاز
انسان جدید در حصار «من»های مجازی
نماد سیطره مجاز در هویت تاریخی
معنویت عقیم
فلتات و فترات سنت‌گرایی

گفتار سوم: حجب‌النّور شرح حجاب‌های نورانی در شعر حضرت امام(س)
شخصیت سرشار
عرفان امام(س)
حجاب‌های نورانی
جهان فشرده
پرده انوار
حجاب عرفان
عشق و معرفت
عرفان، شریعت شیدایان
دین ذومراتب

گفتار چهارم: شهود و شیدایی
مویه روحگداز
لسان شعر
ناله نی
جهان‌بینی شهودی
تازیانه تعریض بر گرده حلاج
تخطئه مسلک‌مداران و مدرس‌نشینان
عشق و هستی
تفسیر عشق
عشق در لسان وحی
طلب‌الدلیل بعدالوصول

کتابنامه
فهرست آیات
فهرست روایات و ادعیه (سنت)
فهرست اشعار
نمایه