حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور تاکید کرد:
آیت الله رشاد قهّار حوزه محتوا است
بی شک برای شناخت کُنه فکر و قامت اندیشه شخصیت هایی که تفکر، قلم و زبان شان کلید گشایش ابواب علم و دانش بوده، بیش و پیش از هر کس و هر چیز، همقطاران و همراهان می توانند کمک حال بوده و ورایی جز ظاهری که ما می بینیم را پیش چشم ترسیم کنند.
آیت الله علی اکبر رشاد، رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی که کارنامه کاری اش بیشمار خدمات علمی فرهنگی را در خود ثبت کرده نیز از این اصل مستثنی نیست لذا اگر بخواهیم با شمه ای از این همه علم دوستی و علم خواهی و تلاش وی برای گسترش مرزهای دانش باید سراغ کسانی برویم که بیش از دیگران او را می شناسند و از نزدیک شاهد رشادت ها و مجاهدت های علمی اش هستند.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالکریم بهجت پور، رییس پژوهشکده دانش نامه نگاریِ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قرآن پژوه و صاحب آثار متعدد نوشتاری در حوزه قرآن، تفکر و اندیشه از جمله همراهان و همکاران ایشان است که برای آشنایی بیشتر با شخصیت آیت الله رشاد با وی به گفت وگو پرداخته ایم و مشروح آن به حضورتان تقدیم می شود:
*جبهه فکری معرفتی که توسط آیت الله رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ایجاد شده است چه مختصات و ویژگی هایی دارد و ایشان با چه مهندسی فکری و راهبردی آن را هدایت می کند؟
جبهه فکری پژوهشگاه آنطور که آیت الله رشاد آن را سازماندهی کرده، می کوشد تا به عنوان تولیدگر دانش در حوزه علوم انسانی اسلامی نقش داشته باشد و به عنوان جریان تاثیرگذار در روند شکل گیری نظام مقدس جمهوری اسلامی، جایگاه بایسته خود را بیابد.
در واقع استاد رشاد آنطور که من در طول سال ها ارادت و رفاقت دریافته ام، همیشه نگاهی عمیق و متفکرانه به حوزه مباحث دینی داشته و در کنار ارادت به نظام و تلاش برای آنکه بتواند جبهه دفاع از نظام و ارزش های بنیادین آن را سامان دهد، به سمت ایجاد پژوهشگاه حرکت کرده و در این راستا توانسته هم به حوزه های حکمی و فلسفی و نیز به نظام پردازی و نیز تولیدات مادر و در طراز جمهوری اسلامی توجه کند و با رصد معضلات، مشکلات و شبهاتی که علیه دین و ارزش های دینی مطرح می شود، در جایگاه پاسخگوی به مسائل نظام قرار بگیرد.
*نگاه ایشان به مسئله نظریه پردازی چه کیفیتی دارد و در این باره چقدر مشوق و حامی همکاران در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه است؟
آیت الله رشاد بی تردید شخصیتی است که می کوشد هم خود و هم مجموعه اش، مرزهای دانش را گسترش دهند؛ در این راستا سعی دارد اولاً همه صاحبان اندیشه مستقیم را چه در قم و چه در تهران و نیز دیگر مناطق با پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی آشنا کند و ثانیاً برای آنکه مجموعه پژوهشگاه در نظریه پردازی و گسترش مرزهای دانش، نقش آفرین باشد، عناصری را به ویژه از بیرون که به عنوان همکار مقطعی با پژوهشگاه در ارتباطند به همکاری دعوت کرده که همگی در دانش های مختلف مثل فلسفه، فقه، حقوق، تربیت، عرفان و … طراز اولند؛ همچنین، تلاش دارد به دور از هر گونه بُخل، آغوش پژوهشگاه برای استفاده از این ظریفت ها باز باشد.
این افق نگاه و فکر گسترده در پژوهشگاه و امکان حضور صاحبان اندیشه در آن برای نظریه پردازی از چه باب حائز اهمیت است؟
در حوزه نظریه پردازی وجود این افراد بسیار مهم است، چون هم داشته های نوی خود را وارد سیستم و هم جریان پویایی را بین اعضای هیئت علمی ایجاد می کنند؛ البته استاد رشاد نسبت به همکاران مجموعه پژوهشگاه بشدت مراقبت دارد تا اولاً متفکرِ نوآور باشند و دوماً تا جای ممکن داشته ها و ظرفیت های خود را هم نگاه دارند و هم به آنها فرصت داده شود.
برای مثال در بین حدود ۹۰ نفر اعضای هیئت علمی پژوهشگاه در رشته های مختلف، انواعی از اعضای هیئت علمی توانا که دارای اندیشه ها و تفکرات نو هستند، در این مجموعه جمع شده اند و لذا بخش قابل قبولی از ظرفیت های علمی پژوهشیِ پژوهشگاه، صاحبان نظریه نو در حوزه های مختلف فقهی، حقوقی، قرآنی، کلامی، معرفت شناسی، اقتصادی اند و در این میدان شهره و بنام اند.
علاوه بر این، کار ویژه ایشان که در حدود یک دهه آن را تعقیب می کند، این است که از اعضای هیئت علمی در رشته های مختلف درخواست کرده که در یک شاخه از رشته خود متمحض شوند و برای این مهم طرح «حوزه تمحض» را مطرح کرده تا اگر گسی بخواهد نوآور باشد و نظریه پردازی کند، در کُنه یک شاخه و رشته غور و فکر و انرژی اش را صرف کند.
برای مثال در عرصه تفسیر یک نفر در حوزه «قرآن و سیاست»، دیگری در زمینه «پیراتفسیری»، یکی درباره «عرفان و قرآن» و …ممحض شود تا بتواند در آن شاخه خاص، نوآور و در عرصه های داخلی و جهانی اثرگذار باشد.
از این رو، ایشان در عرصه نظریه پردازی خود دائماً متفکر است و به عرصه های نو نگاه و برای ایجاد دیسیپلین های جدید علمی سرمایه گذاری می کند؛ و نیز درصدد انتقال این خواست و مطلوب به سازمان فکری مجموعه پژوهشگاه است.
*با توجه به پرداخت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به دانشنامه نگاری، آیت الله رشاد در این باره چه نظرگاهی دارد و از چه باب دانشنامه نگاری را از کارویژه های پژوهشگاه می داند؟ آیا با نگاه تولید علم این عرصه را دنبال می کند؟
آیت الله رشاد در تعبیری جالب از دانشنامه نگاری به انجیل یاد می کند، یعنی دانشنامه را کتاب مقدسِ دانش می داند؛ چراکه یک فشرده و گسترده نگاره را سامان می دهد و از سراسر تاریخِ دانش مقوله و موضوعی را در دست می گیرد و روی آن کار و غنی اش می کند و به شکل مستند ارائه می دهد.
افزون بر این، در پژوهشگاه توجه بر آن است که این منظومه دانش در حین دانشنامه نگاری، از یک سو کنار هم بیاید و از دیگر سو جامع و مجتمع باشد، یعنی باید درباره یک مسئله و موضوع هر آنچه هست در کنار هم تحت عنوان چند موضوع ارائه شود.
نکته سوم که بسیار مهم است آنکه به رغم انتظاری که از دانشنامه ها وجود دارد که صرفاً دانشِ تا امروز را دسته بندی و ارائه کنند، استاد رشاد معتقد است که در همین جا هم باید نظرات نوآورانه و نقادی های خودمان را در دانشنامه نگاری مورد توجه قرار داده و به اندیشمندان فرصت دهیم تا مرزهای دانش را حتی در این میدان گسترش دهند و فرصت توسعه دانش در این موضوعات هم به دست اعضای نگارنده داده شود.
لذا برای مثال در «دانشنامه فاطمی» سه جلد ابتدایی با نگاه علمی حِکمی به حضرت زهرا(س) اختصاص داده شد و سه جلد بعد به همه مباحث مربوط به زنان اعم از فمنیسم یا نگاه های سنتی و … می پردازد و می کوشد به همه شبهات مربوط به زنان که در فضای علمی پژوهشی یا از طریق شبهه افکنی ها مطرح است، پاسخ داده شود.
یا در «دانشنامه قرآن» نگاه ایشان بسیار وسیع است و به نظر استاد باید ظرفیتی ایجاد شود که مبانی علوم از دل قرآن بیرون کشیده شده و قرآن به عنوان مرجع حل مسائل مختلف به ویژه علوم انسانی و منبع اصلی و محرک دیگر رشته های دانش، مورد توجه قرار بگیرد.
بنابراین، ایشان در همین زمینه بعد از آنکه مجموعه مباحث علوم قرآنی را در ۵- ۶ جلد مطرح می کنند، بحث عمده را به سمت تخصصی شدن موضوعات دانشنامه پیش می برند، مثل «قرآن و فلسفه»، «قرآن و حقوق»، «قرآن و مدیریت»، «قرآن و کلام» و … که پیش بینی می شود دانشنامه قرآن تا ۴۰ جلد پیش رود تا هیمنه، سیطره و مرجعیت قرآن را در همه حوزه های دانش اسلامی و مرتبط با حوزه انسانی اسلامی به منصه ظهور برساند.
*آیت الله رشاد به مسئله تحول علوم انسانی و تولید علوم انسانی اسلامی چه نگاهی دارد و چقدر از توان و ظرفیت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را به این مهم اختصاص می دهد؟
آیت الله رشاد بسیار تمایل دارد که پژوهشگاه به قطب تولید علوم انسانی شود و ظرفیت های آن به تدریج و همسو با پختگی روزافزون که تبدیل به یک نهاد مستقرِ پخته و مجرب می شود، برای تولید علوم انسانی اسلامی به کار گرفته شود.
عامل حرکت دهنده کشور به سمت خواست ها و اهداف بلند نظام، آن است که بتوانیم دانشی را تولید کنیم که برگرفته از منابع اسلامی و متکی بر خودباوری هایِ دینی و تجربه های درونزا باشد؛ لذا اصلی ترین هدف ایشان همین است و حضور دائمی در گروه ها و پژوهشکده ها، طرح مباحث و ارزشی که به تولیدات می دهد آن را پیگیری می کند، چنان که تولیدات موثر در این میدان مورد حمایت ایشان است، البته توجه و تلاش استاد رشاد بر آن است که در این باره کار بازاری و عجولانه صورت نگیرد.
برای مثال در یکی از گروه هایِ پژوهشکده حکمت و دین پژوهی، گروه مطالعات تفسیر موضوعی فعال است و به نظر ایشان باید ابتدا مبانی و پایه های اصلی دانش را بر اساس قرآن طراحی کنیم و برای مثال دریابیم مبانیِ دانش سیاست بر اساس قرآن چیست؟، چون مبانی یعنی هست ها که از آن قواعد و روش های حل مسئله بروز و ظهور می کند.
از این رو، تمرکز ابتدایی آیت الله رشاد روی مبانی است و سپس روی اصول و قواعد سرمایه گذاری می کند تا به دنبال آن روش های حل مسئله و متدولوژی تولید دانش را به بحث بگذارد و سپس مسائل علوم انسانی حل شود؛ به عبارت بهتر، این سیر منضبطِ ذهنی است که استاد رشاد به آن وفادار است و به رغم آنکه بعضاً برخی بی حوصلگی می کنند یا آمادگی اولیه را ندارند اما ایشان تلاش به تزریق این روحیه در مجموعه همکار و ظرفیت سازی دارد، تا بر اساسی منطقی از نقطه پایه ای و زیرساختی شروع کنیم و در مرحله حل مسئله درست، بجا، موثر و مفید حضور داشته باشیم.
*چقدر توفیقات پژوهشگاه در عرصه هایی مثل نظریه پردازی، تولید علم و … را مرهون نگاه خاص مدیریتی آیت الله رشاد می دانید و فکر می کنید برای توسعه میدان علم و دانش چقدر وجود چنین مدیریتی ضرورت دارد؟
من معتقد هستم استاد رشاد اولاً به کارش بسیار عشق می ورزد و برای آن سرمایه گذاری می کند، همچنین، در این حوزه ها بیش و پیش از آنکه مدیر باشد، محقق است و بیشتر وقتش متمرکز بر تولید شخصی است و خود به عنوان شخصیت تولیدگر در زمینه های مورد علاقه اش حضور دارد و احساس می کند کشور به آنها نیاز دارد!
به قدری ایشان در مدیریت به ویژه مدیریت محتوا، وقتش را توزیع کرده که بخش های مربوط به محتوا و مدیریت محتوا را مستقیماً اداره و بخش های اداری و جانبی را با اینکه تصمیم می گیرد و حضور دارد، بیشتر تفویض می کند؛ یعی شخصیتی است که در مدیریت دانش تا ریزترین نقطه، حضور به هم می رساند و در حوزه های غیر دانش و حمایتی، بیشتر روحیه تفویض و واگذاری البته با حفظ چارچوب ها و ضوابط را دارد.
ایشان به دلیل همین شیفتگی بود که در مقطعی دچار بیماری شد اما با لطف خدا به ما بازگشت؛ یعنی به دلیل پُرکاری، تاملات فراوان و اخلاص دچار عارضه شد و بعد از آن با آنکه توصیه می شود کمتر درگیر شود اما باز هم حضور ایشان در حوزه های پژوهشی و مدیریت دانش، حداکثری است.
برای مثال در شورای دانشنامه قرآن ایشان تحقیقاً به جز دو سه جلسه که درپی درگذشت والدشان بود همه جلسات را حضور داشته و درباره همه مقالات بحث و اظهار نظر کرده است و نظر دیگران را می شنود و به جمع بندی می رسد؛ این یعنی ایشان قهّار حوزه محتوا و شیر این میدان است و در مدیریت حوزه دانش از همه توان خود استفاده می کند.
حُسن آیت الله رشاد در حوزه مدیریت این است که پژوهشگاهی را به راه انداخت که نقش محوری را خود بر عهده نگیرد و به ظرفیت اندیشمندان احترام گذاشت تا در حوزه های مختلف دانش ورود کنند، آنچه ایشان انجام داده این بود که تولید علم و فکر را منحصر به خود نکرد و اجازه داد بروز ابعاد مختلف دانش برای همه ممکن باشد تا جایی که حتی ما در برخی موارد اندیشه ایشان را رد می کنیم اما استاد با تواضع برخورد می کند و این روحیه علم خواهی ایشان کاملاً در مدیریت اش هم تجلی دارد.